Адам өмірінің ұзақтығы мен сапасы тек биологиялық факторларға ғана емес, сонымен қатар елдегі экономикалық жағдайға, әлеуметтік қолдауға және медициналық қызметтердің дамуына тікелей байланысты. Бір мемлекетте өмір сүру деңгейі жоғары болса, екіншісінде бұл көрсеткіш төмен болуы мүмкін. Мұның артында халықтың табыс деңгейі, білім мен медицинаға қолжетімділігі, қоршаған орта жағдайы секілді күрделі себеп-салдарлар жатыр. Бұл айырмашылықтар тек елдер арасында ғана емес, тіпті бір елдің өңірлері арасында да айқын байқалады. Демек, өмір сүру ұзақтығы мен денсаулық көрсеткіші өңірлік даму деңгейіне тәуелді екенін аңғаруға болады.
Орталық Азиядағы ахуал
Өмір сүру сапасы жөнінде жүргізілген «Human Progress Index – 2025» рейтингінде еліміз 196 елдің ішінде 70-орынға жайғасыпты. Осылайша, Орталық Азияда көш бастап тұр. Осы рейтингте еліміз былтыр 79, 2020 жылы 89-орында болғанын ескерсек, нәтиже жаман емес. Тізімде Түрікменстан – 96, Өзбекстан – 108, Қырғызстан – 119, Тәжікстан 128-орынға тұрақтаған. Зерттеуде халықтың өмір сүру сапасы, ұзақтығы, білім саласының деңгейі, саяси тұрақтылық, жан басына шаққандағы кіріс, даму мүмкіндіктері ескерілген. Рейтингте ел халқының орташа өмір сүру ұзақтығы 74 жас деп көрсетілген. Мұндай тәуір нәтижеге жетуге алғашқы медициналық-санитарлық көмек стандарттарының жаңаруы, емханалардың цифрландырылуы, профилактикалық скринингтер, жүрек-қантамырлары, онкологиялық ауруларды емдеуге басымдық берілгені негіз болған.
Елдегі, шетелдегі ұйымдардың біздің қалалардың даму көрсеткішіне қатысты жүргізген зерттеулеріне үңілсек, Астана мен Алматы қаласының үнемі үзеңгілес келе жатқанын байқаймыз. Бәсекелестік ірі, шағын және орта бизнесте, білім-ғылым, медицина деп жалғай берсек, барлық салада байқалады. Соның басым көбінде қаланың даму қарқыны жағынан Алматы Астанадан бір қадам болса да ілгері жүреді. Оның негізгі себебін екі қаладағы халық санымен байланыстыруға болады. Ұлттық статистика бюросының шілдеде ұсынған дерегіне зер салсақ, еліміздегі халық саны – 20 387 811 адам. Бұл ретте Астана қаласының халқы – 1 576 337, Алматы тұрғындары – 2 319 893 адам. Екінші тоқсанда Астанадағы жұмыссыздар саны – 33 305 адам, Алматыда 52 мыңнан асады. Пайызға шаққанда екі қаланың әлеуеті деңгейлес. Алайда елдегі ең ірі екі қаланың әлеуетіне қарап, тұтас халықтың өмір сапасы жақсарды деп байлам жасай алмаймыз.
Ауылдағы жағдай қалай?
Мегаполистерді еліміздің өзге өңірлеріндегі ахуалмен салыстыру қиын. Қазір аудан орталығына жақын ауылдар кеңейіп, көркейіп келеді. Ал шалғай ауылдарда әлі де жол, жарық, жылу, су, интернет мәселесі өзекті. Қарапайым мұқтаждықтардың орнын толтыра алмай жатқан ауылға КТ, МРТ сынды құралдар қашан жететіні белгісіз. Жоғары технологиялық аппараттарды сатып алған күннің өзінде оны фельдшерлік-акушерлік амбулаторияның шағын ғимаратына сыйғызу қиын. Шалғайдағы осындай шағын ұйымдардың жұмысын кім тексеріп, бақылайды? Ондағы мамандар сапалы компьютермен қамтылған ба, қарапайым құрал-жабдықтары түгел ме? Ауылға дәрігерлердің неге барғысы жоқ, олардың біліктілігін кім тексеріп жатыр? Иә, қазір ауылға бес жылға, одан да көп мерзімге жұмыс істеуге баратын тапшы мамандықтағы дәрігерлерге 8,5 млн теңге шамасында біржолғы жәрдемақы қарастырылған. Одан бөлек, жергілікті әкімдіктердің де қолдауы бар. Бірақ салада 30–40 жыл еңбек еткен медбикелердің жалақысы төмен, қала берді, дәрігерлердің жүктемесін азайтып, оны медбикелердің мойнына ілді. Осындай өзгерістен соң медбикелердің өкілеті, беделі артқанымен, әлеуметтік жағдайы жақсарып кетпейді.
Әлеуметтік-экономикалық жағдай туралы айтар болсақ, аудан орталығына жақын ауылдардың өзінде тәуір жұмыс таппай сенделген жастар көп. Олар амалсыз қалаға барады. Сөз жоқ, елорда көші-қон саясатында ең сұранысқа ие қалалардың бірі. Отандастарымыз онда тәуір жұмыс, жақсы жалақыны көздеп барады. Отбасына, болашағына жайлы, қауіпсіз өмір іздейді.
Астана медицинасы көш ілгері
Астанада медициналық көмек өзге өңірлерге қарағанда қолжетімді. Қазір онда өмір сүру ұзақтығы ел бойынша жоспарланған деңгейден 3,5 жылға жоғары. Нәтиже 2029 жылға белгіленген мақсатты көрсеткіштен 2 жылға асып отыр. Астана қалалық денсаулық сақтау басқармасы басшысының орынбасары Айнұр Төлеуованың айтуынша, мұның бірден-бір себебі – медицинаға жүйелі қолдау көрсетілгеннен. Айталық, қазір елордада туберкулезге қарсы іс-шаралар айтарлықтай жақсарған. Аурушаңдық 21,5%-ға, өлім-жітім 6,5%-ға азайған. Инсультті емдеуде госпитальдық өлім-жітім 8%-ға төмендеген. Ауруханадан шыққаннан кейін үйде бір ай ішінде болатын өлім-жітім 32%-ға азайған. Онкологиялық аурулар ерте анықталып жатыр. Науқастардың шамамен 34,6%-ы бастапқы кезеңде диагностикадан өтеді.
Сондай-ақ Астанада миокард инфарктісін емдеудегі көрсеткіштер едәуір жақсарған. Барлық пациент 120 минут ішінде тері арқылы коронарлық араласу орталығына жеткізіледі. Бұдан өзге, жедел жәрдемнің келу уақыты қысқарған. Шақырулардың 98,1%-ына жедел топ 40 минуттан кешікпей жетеді. А.Төлеуова берген ақпаратқа сүйенсек, қалада нәрестелер арасындағы өлім-жітім дерегінде де оң өзгеріс бар. Мысалы, тұқым қуалайтын аурулардан болатын өлім-жітім екі есе төмендеп, 14-тен 8 жағдайға дейін қысқарыпты.
Мегаполисте өмір сүру ұзақтығы жоғары
«Экономикалық зерттеулер институты» АҚ-ның редакцияға ұсынған ақпаратына зер салсақ, пандемия жылдарынан кейін елімізде өмір сүру ұзақтығы біртіндеп өсіп келеді. 2022 жылы өмір сүру ұзақтығы орта есеппен 74,45 жас болса, 2024 жылы 75,44 жасты құраған. Өңірлер арасындағы айырмашылыққа тоқталсақ, оларды 2024 жылғы өмір сүру ұзақтығының деңгейіне қатысты үш топқа бөлуге болады. Бірінші топқа Алматы, Астана, Шымкент қалалары кіреді. Бұл қалаларда өмір сүру ұзақтығы республикалық деңгейден біршама жоғары. Алматы өмір сүру ұзақтығы жөнінен көш бастап тұр – 78,78 жас. Астанада – 78,52 жас, Шымкентте – 77,22 жас. Екінші топқа республикалық деңгейдегі өңірлер кіреді. Олар – оңтүстік өңірлер, Абай, Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау облыстары. Бұл өңірлерде өмір сүру ұзақтығы – 75 жас шамасында. Үшінші топ – өмір сүру ұзақтығы республикалық деңгейден төмен өңірлер. Көш соңында – Ұлытау (72,48), Шығыс Қазақстан (73,41), Батыс Қазақстан (74,17) облыстары, сондай-ақ орталық, солтүстік өңірлер. Өңірлер арасындағы айырмашылықты «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ Өңірлік зерттеулер және өмір сапасы орталығы директорының орынбасары, демограф Шынар Төлешова түсіндіріп берді.
– Өмір сүру ұзақтығының жоғары немесе төмен болуы халықтың жас шамасына қатысты өлім-жітім деңгейіне де байланысты. 2023 жылғы статистикалық деректерге көз салсақ (2024 жылғы статистикалық деректер әлі жарық көрген жоқ), соңғы топтағы өңірлерде еңбек жасындағы халықтың өлім-жітім деңгейі жоғары. Мәселен, елімізде 45–49 жас тобындағы халықтың өлім-жітімі 1000 адамға шаққанда 5,25 деңгейінде болса, Ұлытау облысында – 8,38, Шығыс Қазақстан облысында – 7,26. Өлім-жітім себептерінің ішінде сыртқы себептерден (жазатайым оқиғалар, улану, жарақаттану) қайтыс болғандардың басым көпшілігі (2023 жылы 72,7%) еңбекке қабілетті жастағы адамдарда болатынын атап өткен жөн, – дейді Ш.Төлешова.
Демограф өмір сүру ұзақтығының өңіраралық ерекшелігіне сол өңірдің әлеуметтік-экономикалық, экологиялық жағдайы, медицинаның даму көрсеткіштері, еңбек жасындағы азаматтардың зиянды өндіріс орындарында жұмыс істеуі, халықтың өмір салты сияқты маңызды факторлар әсер ететінін айтты. Демек, мегаполистерде өмір сүру ұзақтығының жоғары болуы қаланың әлеуметтік-экономикалық даму қарқынына байланысты. Ірі қалаға өңірлерден жастар көптеп тартылады, өзге облыстармен, әсіресе ауылдық жерлермен салыстырғанда медицина қолжетімді. Бірақ мұның барлығы адам жанына жайлы жер тек қалада дегенді білдірмейді. Әркімнің туған, өскен өлкесі – жұмақ мекені. Біздікі тек ауылдағы, әсіресе шалғай елді мекендегі ағайынның әлеуметтік-экономикалық жағдайы оңалса, медицина қолжетімді болса деген тілек қана.