«Ерлік ескерусіз қалмауға тиіс» Кеңес Одағының батыры Бауыржан Момышұлының әлі де ашылмаған сырлары мен қырлары туралы

– Бауыржан Момышұлының 110 жыл­дығы мерейтойы үстіндегі сұхба­ты­ңызда «Кубада, Испания мен Из­раильде, мына өзіміздің Түр­кия­да Бауыр­жан Момышұлының әскери ілімі ка­деттерден бастап ірі әскери құ­ра­маларға дейін оқытылады. Ал біз­дің әскер үшін ол пәндер әлі күнге дейін таңсық саналып келеді», деп айт­қаныңыз есімде сақталып қалыпты. Осы орайда сізге қояр бірінші сауалым – бү­­­гінгі біздің әскердегі ахуал қалай?  Бұл арада, әри­не, Момышұлының әс­ке­­ри ілі­мінің маңызы шексіз екені даусыз...

– Біздің жоғары әскери оқу орындарына Бауыржан Момышұлының пәндері әлі таңсық. Оқытылып жатқан жоқ. Рас, батыр атындағы әскери салаға бейімделген мектептер мен кадеттерде Баукең дәрісі шама-шарқынша оқытылып жатыр. Бұрынғы айтып та жазып жүрген дерек-дәйектерімізге бір ғана жаңа мысал қосайыншы: Бауыржан Момышұлымен Калинин қаласындағы Жоғары әскери академияда курсанттарға бірге сабақ берген полковник Петр Зельманович Горелик деген әскери ғалым болған. Сол кісінің «Бауыржан Первый» деген эссесін оқыдым. Ол былай дейді: «1946 жылы Қытай Халық Республикасы өзінің Қарулы күштерін жаңадан жасақтап жатқанда әскери құрамдарда «Волокалам тас жолы» кітабын Жарғы ретінде пайдаланған...» Басқа алып-қосарым жоқ.

– Түсінікті. Беке, жалпы сіз жетек­шілік жасайтын орталықтың әскери ұйым­­дармен байланысы бар ма? Мек­теп жа­сындағы жас буын өкілдерімен ше?

– Таяуда облыс аумағындағы шекара әскері бөлімшесімен тұңғыш рет кездестік. Оған ардагерлер, студенттер, жас ұстаздар қатысты. Сәт Қуантай деген жап-жас ұстаз Бауыржан Момышұлы туралы жинаған деректерін ортамызға жайып салып, таңғалдырды. Жас жауынгерлер оған сондай риза болды. Осы кездесу тамызық болды-ау деймін, орталықтың атына тағы үш әскери ұйымнан шақырту түсті.

Бауыржан атамыздың туған жері Жуа­лыдағы жалғыз музейінің жәдігер­лерін халыққа етене жақын таныстыру мақсатында «Көшпелі музей» іс-шарасын өткізіп жүрміз. Осы күнге дейін облыстың сегіз ауданын араладық. Бұл іс-шараларға Жуалы ауданының әкімі Жалғас Мұртаза айрықша қолұшын бергенін атап өткім келеді. Мектеп оқушыларымен батырдың рухын алға тартып өткізген кездесу сәтіндегі балалардың көздерінен от ұшқынын көргендегі таңданысымды бір сөзбен жеткізу мүмкін емес шығар. Есіңізге алыңызшы, неміс фашистерімен шайқаста қазақтың жасөспірімдері жасына 2-3 жас қосып, майданға өз еріктерімен аттанды емес пе? Даңқты ардагердің өміртарихына үңіліп, зерделеп көріңіз, солардың дені – Отан қорғауға жасын жасырып аттанғандар. Байқадыңыз ба, Отанын қорғауға деген, ұлтшылдыққа, патриоттыққа деген тәрбиенің бастау жолы қайда жатыр?

– Сізбен келісемін. Даңқты академик Әбдуәли Қайдари ағамыз да майданға мектепте жүрген жерінен жасын ұлғайтып барған. Әкесі екеуі бір майданда, бір шепте соғысқан, бірақ бір-бірінен хабарсыз болған...

– Көрдіңіз бе! Қазір бізде балалар кітап оқымайды, телефоннан, яғни интернеттен түспейді деген жалпылама пікір қалыптасқан. Жоқ, олай емес... Біз әр кез мектеп оқушылары мен ауылдағы соғыс ардагерлерінің соңғы тұяқтарының басын қосып, кездесу өткіземіз. Аға буынның бұл өкілдері – Баукеңнің көзін көрмегенмен ол туралы кітаптан оқып, ақиқат пен аңыздың аражігін ажыратып үлгергендер. Олар ойларын ортаға салғанда жеткіншектер ұйып тыңдап қана қоймай, кәдімгідей жігерленіп қалатынын талай байқадым. Бірде жәдігер-антиквариатқа бөгде адамның саусағын да тигізуге болмайтынына қа­ра­мастан, жалындап тұрған бозбалаға Бауыржан атамыздың майдандағы офи­церлік шекпенін кигіздім. Сондағы балаң жігіттің шаттанған сәтін көрсеңіз! Насихат пен үгіттің адам айтқысыз тектоникалық күш-қуаты болады, білесіз ғой...

– Негізі, Беке, сіз бен біз кітап оқуға «көндігіп» өс­кен ұрпақ өкілдеріміз. Қазіргі жаста­ры­мыздың кітаптардан гөрі телефон арқы­лы ғаламторға үңілуге үйір екені рас қой?

– Рас, бірақ, бір мысал айтайын... Кеңес одағында, зерттеулерім бойынша, Бауыржан Момышұлының «Ұшқан ұядан» бастап, «Куба әсерлері» бар, «Москва үшін шайқасы» және басқа шығармалары бар, барлығы бірінші және кейін қайта басылғандарын (30 мың, 60 мың, 120 мың данадан!) қосқанда 2,5 миллионнан астам данамен жарық көрген екен. Ал бүгінде мүйізі қарағайдай атақты жазушыларымыз кітаптары 1000 данамен шықса, соған мәз. Мұны айтып отырғаным, кітап оқылмайды емес, оқылады, жастар да бейім, өкініштісі сол, кітап оқырманына жетпейтін секілді. Соңғы бес кездесуден осыны анық байқадым.

– Бауыржан Момышұлының 100 жылдығына орай мемлекет қомақты қаржы бөліп батырдың 30 томдық жинағын шығарды. Ол іс-шара жалға­сын тауып та отырған шығар?

– Сөзіңіз аузыңызда, жуырда сол 30 томдықтың жалғасы деп қосымша екі томдық кітап шығыпты. Тысында әдет­тегідей «Бауыржан Момышұлы» деп жазылған. Ішінде Бауыржан Момыш­ұлының авторлық бір дүниесі емге жоқ. Көптомдық жалғасының коммерцияға айнала бастағаны шығар. Сол үшін мен Бауыржан атамның аруағынан кешірім сұрап «Жас алаш» газетіне мақала жаздым. Неге? Өйткені әлгі коммерсанттар редколлегия мүшесіне бұрынғы томдықтардағы секілді менің аты-жөнім­ді бадырайтып жазып қойыпты...

Бір қуаныштысы, «Жамбыл облысы – кітап оқитын өңір» деген жақсы бас­тама жарияланды. Нағыз насихат деп осыны айтамын. Бұл енді елдің барлық аймағына жұғысты болсын деп тілейік.

– Беке, кітап туралы сөз қозғап қал­дық, мәселен, мемлекет тарапынан қаражат бөлінді делік. Бауыржан Мо­мыш­ұлының үлестіргенде пышақ үстінде тарайтын кітаптарының аттарын атап көрейікші?

– Біріншісі – «Соғыс психологиясы» кі­табы. Бұл Баукеңнің кезінде орыс ті­лінде (қазақшасы – «Қанмен жазылған кі­тап»), әскери аудиторияларда «қаны сор­ғалап тұрып» оқылған лекцияларының негі­зінде жазған еңбегі. Қазақша аудармасы ешқандай мағына беріп тұрған жоқ. Маған ұнамады. Тақырыбы соғыстағы адамның – солдаттың, офицердің майдан шебіндегі жауынгерлік өмірі. Ендеше, нағыз қазақша атауы да солай «Соғыс психологиясы» деп сақталуға тиіс. Міне, сол кітап оқырманға қас пен көздің арасында таралады. Керемет кітап. Соғыста солдат алдымен қандай тәрбие көруі керек, оған командир қалай тәрбие беруі керек? Одан әріде екеуі де ол соғысқа қалай бейімделуі керек деген терең ұғым жатыр. Ол үшін командирдің қандай тұлға болуы шарт. Қорқыныш деген не? Шығармада жай аза­маттық болмыстағы адам мен әскери өмір­дегі жауынгердің шынайы өмірге деген көзқарастары ашылып, айқындалып тұр.

Екінші кітап – «Москва үшін шайқас». Архивтен тапқан бір олжам бар: өмірде Мұқан Омарбаев деген подполковник болған. Атақты жазушы-майдангер Әзілхан Нұршайықов ағамызбен бір полкте соғысқан. Сол кісі: «Москва үшін шайқас» – нағыз ерлік кітабы, елдік кітабы, сонымен бірге мен оны адалдықтың, адамгершіліктің, отаншылдық жарғысы деп білемін. Әскерге қабылданған әрбір жауынгерге, тіпті офицерге осы кітапты алдымен оқытар ма еді деп ойлаймын. Жоғары әскери оқу орындарда, әскери кафедраларда оқытса болар еді. Мұның ішінде тактика да, тәжірибе де, ұрыс та, ұтыс та бар. Бұл әскери жарғыға пара-пар әскери ілімнің жиынтығы. Бұл – Жеңіс кітабы. Әр тарауы – әскери ғылым, азаматтық ілім. Біздің солдат болған кезіміз­де мұндай кітап болған жоқ. Қорға­ны­сымызға мәңгілік үлесі бар кітап», дейді. Көрдіңіз бе?

Үшінші кітап – «Волокалам тас жолы». Баукең әлгі айтқан «Соғыс психологиясы» кітабында, орыс тілінде: «Вы читали Мою книгу «Волоколамскую шоссе?» дейді. «Менің!..» дейді. Иә, ол жөнінде әр деңгейдегі мінберлерден айтылып, БАҚ-та жазылған, құптайтын тарихи құжаттар жетіп артылады. Даңқты кітаптың авторы Александар Бек болғанмен, нақты жазушысы – Баукеңнің өзі!

– Біздің ұғымымызда Бауыржан Момышұлы қоғамда әскери адам, даңқ­­ты тұлға ретінде танылды. Баукең тура­лы естелік жазбаған, сыр шертпеген, эссе жазбаған ақын-жазушы қал­мады. Бәрі жазды. Бы­лай қарасаң, күні бүгін Бауыржан Момыш­ұлының адами толық бейнесі жасалы­нып, жеке портреті бар қырынан ашыл­ған, айқындалған сияқты, солай ғой?

– Жоғарыдағы барлық бауыржанта­нуға үлес қосушылардың ешқайсысының жазу-сызу дүниесінде «Бауыржан неге соншама шыншыл адам болған?» деген сауалға жауап беріл­меген. Бәрі таңғалумен, бәрі тамсанумен шектеледі? Бауыржан өмірде өтірік айтпайтын, тек шындықты ту етіп ұстайтын, бірбеткей тік мінезді адам. Өзіне таяқ болып тисе де, тимесе де тек ақи­қат­ты айтқан. Сол адалдықтың, шыншыл­дықтың түпкі сырын осы күнге дейін ешкім ашып бере алған жоқ. Бұл қасиет Баукеңе қайдан келген, қайдан жұққан?

Осыдан біраз жыл бұрын Баукеңнің немересі, қазіргі тікелей жалғыз мұрагері, немере інім Ержан Бақытжанұлынан атамның қаралмай жатқан бір бума архивтік құжатын сұрап алдым да, асықпай парақтай отырып, тірнектеп деталь жинап, жұмыс істедім. Сол бумадан сарғайған бір жарым парақ Бауыржан атамның қолжазбасын тауып алдым. Орыс тілінде жазылыпты. Тақырыбы «Біз и­нтернатта оқып жүргенде» деп атала­ды. Батыр атам не жазса да, жазған дүниесінің соңында айы-күнін қоюды ұмыт­пайтын, мына парақта жазылған уақыты көрсетілмепті. «Интернатта оқы­ған кезімізде біздің барлығымызда бір пас­порт болды» дейді сонда. Дейді де оны былай саралайды, «олар – кедейдің баласы, мәңгілік батрақтың баласы немесе тас жетім». Баукең 1921 жылы Әулиеатадағы Аса интернатына Жуалыдан келіп оқуға қабылданған ғой. Өте ауыр кезең. Интернаттағы он-он екі жасар балалар оқудан шығып қалмауы үшін өтірік айтатын болған. Яғни «Байдың малын баққам, байдың балалары мені ұрып-соққан» дегендей. Ол ол ма, балалар қатар­ластарын «қаралап», ол батрақтың баласы емес, байдың тұқымы деген сияқты құлақтандыруларды мұғалімдеріне «жет­кізіп» тұруға бейімделген, яғни бейім­деген. Бай отбасынан шыққан балалар интернаттан бірден қуылған. Қызық болғанда, бірде сол интернатқа Момыш атам келмей ме, Әулиеатаға? Бес-алты баланы мұғалімінен сұрап алып қаладағы бір шайханаға апарып, тамақтандырады. Қайтар кезде екеуара әңгімеде баласы Момыш атама келесі келгенде «Менің балам байға жалшы болған» деген ауыл-кеңестен бір жапырақ анықтама әкелуін өтінеді. Атам аң-таң, «Бұл не, қайдан шыққан әңгіме?» деп сұрайды. Баласы мән-жайды жасырмай айтады. Әкесі үндемей тыңдайды. Артынан «Балам-ау, сен неге басыңа жамандық шақырып отырсың? Біз тұқымымызда байдың малын бақпадық, бөтен адамға жалшы болмадық. Есіңде болсын, өтірік айту – Құдай алдында үлкен күнә. Адам шыншыл болуы керек», дейді. Сонда 12 жасар зерек оқушы Бауыржан «Ата, егер мені оқудан шығарып жіберсе қайтеміз?» дейді. Әкесі «Шығарса шығарады да, енді не істейміз, үйге қайтып келесің. Бірақ, балам, өтірік айтушы болма, – дейді. – Адамдарды алдау – ұят!» Міне, әкенің баласына берген өмірлік сабағы, адалдық сабағы! Сол сары қағазда сақталған Баукеңнің өз қолымен жазған мына бір жолдарды оқып берейін: «Әкем сол күні маған өтірік айтпаудың қорқынышты емес екенін, ал өтірікші атанудың нағыз қорқыныш үйіретінін түсіндіріп, мені ешқашан да өтірік айтпауға көндірді, сендірді. Егер менің өтірігімді еститін болса, маған қатты ренжитінін де ескертті», дейді. Мектеп те қарап жатпай жылына екі рет балалардан әлеуметтік тегі туралы «есеп» алып тұруды ұмытпаған. Сонда бала Бауыржан орнынан тұрып, «Біздің қозысымен қосқанда отыз қойымыз, бұзауын қосқанда екі сиырымыз, бір жылқымыз құлынымен бар» деп шын­дық­ты шырылдатып айтып тұрған... Әке сөзі өмірлік сабақ болған. Баукеңнің майдан шебіндегі айтылатын «Басыңа өлім қаупі төніп тұрса да, шындықты айтудан қашпа» деген нақыл сөзі содан қалған.

– Беке, сіз тағы бір сұхбатыңызда архивтен Бауыржан Момышұлы айтқан «Екі мәрте батыр, қос шенді генерал» құжатына қол жеткізсек, бауыр­жантану ілімінде тарихи төңкеріс болады» деген едіңіз. Архив не дейді?

– Бауыржан Момышұлының жыл соңына қарай аталып өтілетін 115 жылды­ғына дейін осы сауалға өзім де жауап табу­ға талпынып жатырмын. Табылып та қала­тынына сенімім жетеді. Мәселен, соғыс кезінде жоғары шенді қолбасшыларға батыр атағын беру үшін алдымен ұлттық республикалардың Жоғарғы кеңесі прези­диумының қарауына үміткер туралы кепіл­деме жіберіп, олардың келісімін ала­тын тәр­тіп болған. Өзбекстанға генерал Са­быр Рахимовтің кепілдемесін жіберген кезде өзбек ағайындар «ол қазақ деп іштар­­лық жасамай», бірден «өте жөн» деген мінез­деме жіберген. Ал біздің Баукеңе қатысты Қазақ КСР Жоғарғы кеңесі президу­мына Мәскеуден келген кепілдеме құжаттың көшірмесі бар да, қайтқан ізі жоқ.

Мәселен, 1944 жылғы Кеңес Одағы­ның батыры Мәлік Ғабуллиннің Баукеңе жазған бір емес бірнеше хатын сүзіп оқып шықтым. «Бауыржан Момышұлы Қазақ КСР-нің наркомы болсын» деген кепілдеме хатқа қатысты, батыр жазған хаттың бірінің қысқаша мазмұнына тоқталып өтейін: «Бауке, Алматыда жүріп мен осындағы азаматтардан қорықтым, – дейді ол. – Өйткені олар бізден қорқатын сияқты. Бұл шенеуніктер «Ертең соғыс біткенде бұлар (М.Ғабдуллин, Б.Момыш­ұлы...) Алматыға келіп біздің орнымызды тартып алады» деп ойлайды. Сол себепті бұлар бізді Алматы түгілі Қазақ­станға жолатуға қарсы» дейді. Бұл жазбалар әлгі жоғарыда айтқан 30 томдықтың ішінде хатталған. Менің ақиқаттың түбіне жету үшін архивтен-архивке барып, шаң басқан қағаздарды ақтарып, «ақ тер, көк тер» болуыма Кеңес Одағының батыры Мәлік Ғабдуллин ағамыздың осы хаты себепші. Болмаса, 45 пен 46-ның арасындағы қылшылдаған жасында, қаһармандығын күллі әлем мойын­даған Момышұлы зейнеткерлікке неге өте ерте шықты? Қазақстанда «қызмет» табылмағаны ма? Ойландыратын жайт. Біз тарихтан сабақ алуымыз керек. Қазір архивтерді қаузап ақтарған сайын Бауыр­жан Момышұлы шовинистік сая­­саттың құрбаны болды деген сөздің өзін айтуға ойланып қалып жүрмін. Әрине, «ұлы ресейлік шовинистік пиғыл­дың» болғаны ақиқат, ол туралы тарих бетіндегі «ақтаңдақтардан» анық бай­қай­мыз да. Дейтұрғанмен, тағы бір айтқым келетін жайт, генерал Панфилов Баукеңді «Ленин» орденіне ұсынды, генерал Серебряков бір емес екі рет (!) Кеңес Одағының батыры атағына ұсынды, генерал Чистяков Баукеңді генералдық қызметке – дивизия командиріне ұсынды... Шындыққа, түбі жетуіміз керек.

– Соңғы жаңалық­тардан Жеңіс күнінің қар­саңын­да Тараз қаласында Бауыржан Момыш­ұлы музейі ашылады деген қуанышты хабарды құлағымыз шалды. Құтты болсын!

– Ол рас, айтулы күннің құрметіне орай қаламызда Бауыржан атамыздың музейі ашылады. Тараздағы батыр му­зейі­не, Зейнеп жеңешем мен Ержан Бақытжанұлы бауырыма мың алғыс, атамның үйдегі көздің қарашығындай сақталған біраз мүлікті тапсырды. Бауыржан атамның кейде мауқын басып, саз шақырып ойнайтын сүйікті пианиносын да алып келдік. Сегіз қырлы бір сырлы болған ғой атамыз. Тарихи құжаттардың барлығын (аудио-видео таспалар, веб-сайт материалдары, қолжазбаларға дейін) үнемі түгендеп, еселеп қосып отырамыз.

Соғыс тарихында «жабайы дивизия» деген атауды алғаш айтқан немістің генерал-фельдмаршалы Эрих Гепнердің «Қазақтар соғыста ешқандай әскери жарғыға бағынбай соғысады. Ажалдан да қорықпайтын адамдар» деген жәді­гер сөзін таптық. Оның Бауыржан Момыш­ұлы туралы дивизия қолбасшысы Фон Брук­ке, тіпті Гитлердің өзіне де жеке жаз­ған хаты бар дейді. Интернеттен шала-шар­пы, жетімсіз дүниелер шықты. Түп­нұсқа құжат неміс архивінде болуы әбден мүмкін. Сол себепті немістердің мем­лекеттік архивіне хат жолдадық. Екін­ші, Куба! Өзіңіз білесіз, он күндік сапарына кубалықтар тағы 20 күн қостыруға әрекет­тенген, бірақ Баукең «Кездесіп те, бәрімен әңгімелесіп те, лекциямды оқып та үлгеремін, маған қосымша он күн де жетеді» деген. Сол 20 күн оқиғасының құжаттарын мүмкіндігінше «ақтаруға» үміттеніп Куба Республикасының Қазақ­стандағы елшілігіне де хат жолдадық. Жамбыл облыстық өлкетану музейіне қарасты Бауыржантану ғылыми зерттеу орталығының Кеңес Одағының батыры, даңқты қолбасшы, гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлы туралы қазіргі қолға алып отырған жұмыс бағыты –осындай. Ерлік ескерусіз қалмауға тиіс!

– Байыпты да байсалды әңгімеңіз үшін рахмет.

Әңгімелескен –

Талғат СҮЙІНБАЙ,

журналист, арнайы «Egemen Qazaqstan» үшін

АЛМАТЫ