Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев құқық қорғау органдарының кеңейтілген алқа мәжілісінде қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласына цифрлық технологиялар мен басқа да озық шешімдерді енгізуді жалғастыру қажеттігін айтып, салалық министрліктерге тапсырма бергені белгілі. Ішкі істер саласында бұл бағытта қандай жұмыстар жүргізіліп жатқанын білу мақсатында біз Ішкі істер министрінің орынбасары Сәкен Сәрсеновті әңгімеге тартқан едік.
– Сәкен Сейітжаппарұлы, Президент елімізді ІТ мемлекетке айналдыру керек екенін айтты. Осы орайда ІІМ саланы цифрландыру бағытында қандай жұмыстарды қолға алды? Оның мақсаты мен басым бағыттары туралы айтып берсеңіз.
– Ішкі істер органдарын цифрландырудың негізгі мақсаты – қоғамдық қауіпсіздікті сақтау мен азаматтардың құқықтарын қорғау жолында полицияны озық технологияға арқа сүйейтін заманауи қауіпсіздік сервисіне айналдыру. Бұны тек қағаздан бас тарту деп түсіну – қате. Электрондық тергеу әділ іс жүргізуге жол ашады, камералар және дрондар қылмыс пен апаттың алдын алуға көмектеседі, мобильді қосымшалар мен «SOS» батырмалары полицейлерді халыққа жақындатады, жасанды интеллект құқық бұзушылардан бір қадам алда жүруге мүмкіндік береді. Мұндағы негізгі бағыт – технологияны полиция қызметінің әрбір саласына, құқық бұзушылықтарды тіркеуден бастап азаматтардың құқықтарын қорғауға дейінгі қызметіне толық енгізу.
– Тарқатып айта отырсаңыз. Жаңа жетістіктер сала қызметкерлеріне қандай жеңілдік беріп жатыр?
– Бұл бағыттағы жұмыстар кеше не бүгін басталған жоқ. Мәселен, 2017 жылы прокуратура мен ішкі істер органдары бірлесіп «Әкімшілік өндірістің бірыңғай тізілімін» (ЕРАП) іске қосқан еді. Соның арқасында полиция қызметкерлерінің әкімшілік хаттама толтыру уақыты айтарлықтай қысқарды. Айталық, бұрын қағаз хаттаманы толтыруға 15-30 минут уақыт кетсе, қазір планшет арқылы 5 минут жеткілікті.
Мұның тағы бір артықшылығы – толтырылған хаттама бірден базаға түседі, оны жойып жіберу мүмкін емес. Сонымен қатар планшет қолданудың арқасында азаматтар көлік құжаттарын өзімен бірге алып жүрмейтін болды. Мәліметтер базасына ЖСН енгізсе, барлық дерек шыға келеді. Көлік нөмірі арқылы да оның иесі туралы деректерді, көліктің ұрланған-ұрланбағанын, техбайқаудан өткенін және сақтандыру полисін тексеруге болады.
Бұған қоса қазіргі уақытта әкімшілік материалдарды сот қарауына жолдау да «ЕРАП» ақпараттық жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Жыл сайын шамамен 270 мың сот ісінің материалдары цифрландырылады. Ал бұрын сот қарауына жіберілетін материалдар қағаз түрінде толтырылып, кейін «ЕРАП» жүйесінде тіркелетін, содан соң сканерленіп, «Сот кабинеті» арқылы жолданатын.
Сондай-ақ өндірісті қамтамасыз етуге қатысты барлық құжат онлайн режімде жүзеге асатын болды. Атап айтқанда, әкелу қаулысы (привод), көлікті айып тұрағына қою, мемлекеттік нөмірді алу, жол-көлік оқиғасының сызбасы, тұлғаның түсініктемесі мен өтініш-хаттары, т.б.
Полиция органдарының қызметі Электрондық медициналық куәландыру, «E-saraptama» жүйелерімен интеграцияланғанын да айта кету керек. Бұлар жүргізушінің мас күйде болуын тексеру үшін жолдаманы электрондық түрде рәсімдеуге, сот сараптамаларын автоматты түрде тағайындауға мүмкіндік береді.
– Ал азаматтар үшін бұл өзгерістердің қандай тиімді тұстары бар?
– Басты тиімді тұсы – қолжетімділік. Ішкі істер министрлігі мемлекеттік қызметтердің халыққа қолжетімділігін арттыру үшін цифрландыру үдерістерін белсенді түрде жүргізіп келеді. Қазір, мәселен, көлік саласына қатысты 6 мемлекеттік қызметтің бесеуін онлайн форматта алуға болады. Олар – көлікті қайта тіркеу, жүргізуші куәлігін ауыстыру, мемлекеттік нөмірдің қосалқы дубликатын беру, сұранысы жоғары мемлекеттік нөмірлерді беру, кепілдіктерді қою/алу рәсімі.
«Электронды үкімет» сервисі арқылы жүргізуші куәлігін ауыстыру үшін өтініш беру мен оны қарау уақыты бір күннен 60 минутқа дейін, ал көлік құралын тіркеу мерзімі 2 сағаттан 90 минутқа дейін қысқарды. Мемлекеттік қызметтерді онлайн форматқа көшірудің арқасында бүгінде шамамен 80% қызмет қашықтан көрсетіледі. Бұл азаматтардың уақытын үнемдеуге, қағазбастылықтан арылуға мүмкіндік беріп отыр. Айта кетсек, биыл алғашқы жарты жылда 831 393 автокөлік есепке қойылып, 342 245 жүргізуші куәлігі берілді.
Сонымен қатар барлық құқық бұзушылық бойынша істің қозғалуынан бастап орындалуына дейін мәлімет беретін «SMS-хабарламалар» қызметі жұмыс істеп тұр. Бұған дейін «1414» қызметі тек автоматты жүйелер арқылы тіркелген жол ережесін бұзу жағдайлары туралы хабарламаны ғана жіберетін. Қазір «Kaspi» және «Halyk» мобильді қосымшалары арқылы әкімшілік құқық бұзушылық анықталған бойда автоматты түрде «Push-хабарлама» жіберіледі. Бұрын азаматтар айыппұлды қысқартылған тәртіппен (50%) төлеуге үлгеру үшін өздері тексеріп отыруға мәжбүр болғаны белгілі.
«ЕРАП» және «Бірыңғай сақтандыру деректер базасы» жүйелерінің интеграциясы жүргізіліп, жол-көлік оқиғалары бойынша материалдарды сақтандыру компанияларына жолдау іске қосылды. Енді ЖКО-ға қатысушылар полицияға барып, осы құжаттардың көшірмесін алуға міндетті емес. Осылайша, полиция мен сақтандыру компаниялары арасындағы қағаз құжат айналымы алынып тасталды.
Сонымен бірге егер азамат әкімшілік хаттамамен, қаулымен немесе айыппұл төлеу туралы ұйғарыммен келіспесе, сондай-ақ әкімшілік іске қатысты фото және бейнематериалдарды көргісі келсе, qamqor.gov.kz сайтындағы «ЕРАП-тың қоғамдық секторын» пайдалана алады. Ол азаматтардың өтініштерін жедел қарауға, уақыт үнемдеуге мүмкіндік береді және құқық бұзушыларға енді ішкі істер органдарына барудың қажеті жоқ.
– Цифрландыру барысында жеке деректердің қауіпсіздігі мен құпиялылығы қалай қамтамасыз етіледі?
– Дербес деректерді қорғауға ерекше көңіл бөлініп отыр. ІІМ-нің барлық ақпараттық жүйесі «әдепкі қауіпсіздік» қағидаты бойынша жұмыс істейді, шифрлаудың және көп деңгейлі аутентификацияның заманауи әдістері қолданылады. Деректерге қолжетімділік қатаң түрде шектелген және оны тек уәкілетті қызметкер бере алады.
Ақпараттық жүйелер дербес деректерді пайдаланудың ашықтығы мен заңдылығын қамтамасыз ету, рұқсатсыз кірудің алдын алу, азаматтардың құпиялылықты сақтауға деген құқықтарын қорғау, сондай-ақ дербес деректерді қорғау саласындағы заңнама талаптарын орындау мақсатында дербес деректерді бақылау сервисіне қосылған.
– Бүгінде онлайн алаяқтық көбейіп кеткені белгілі. Оның алдын алу үшін тәртіп сақшылары қандай заманауи мүмкіндіктерді пайдаланады? Бұл салада жұмыс істей алатын маман жеткілікті ме?
– Аталған қылмыстардың алдын алу, дер кезінде анықтап, жолын кесу заманауи цифрлық технологиялардың көмегінсіз мүмкін емес. Сондықтан полиция органдары интернет алаяқтыққа қатысты деректерді жедел талдау үшін арнайы бағдарламалық жасақтамаларды, блокчейн-транзакцияларды қадағалауға арналған сервистерді, байланыс операторларымен бірлескен «антифрод» жүйелерін қолданады. Сонымен қатар ІІМ-нің осы салаға жауапты департаменті шетелдік құқық қорғау құрылымдарымен және халықаралық ұйымдармен (Интерпол, Еуропол) бірлесіп жұмыс істейді. Бұл трансұлттық интернет алаяқтық фактілерін әшкерелеуге мүмкіндік береді.
Маман тапшылығына қатысты айтар болсақ, ІІМ құрылымында арнайы дайындықтан өткен киберқылмысқа қарсы бөлімшелердің қызметкерлері еңбек етеді. Сонымен қатар жаңа технологияларды меңгерген білікті кадрларға қажеттілік бар. Осы мақсатта қызметкерлерімізді тұрақты түрде оқыту, қайта даярлау және халықаралық деңгейдегі тәжірибе алмасуға айрықша көңіл бөлініп отыр.
– Алдағы уақытта ішкі істер органдарының жұмысын жеңілдететін қандай жаңа жобаларды іске қосу жоспарда бар?
– Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша ІІМ тарапынан цифрландыру, жасанды интеллект элементтері мен өзге де озық шешімдерді енгізу жалғаса береді. Құқық бұзушылықтарды тіркеп қана қоймай, бет-әлпетті айырып тануға, мінез-құлықты талдауға және құқық бұзушылықтардың алдын алуға көмектесетін бейнеаналитикасы бар жаңа камераларды орнатуға күш салынбақ.
Қалалар мен өңірлерде «ақылды» жаяу жүргіншілер өткелдері орналастырылады. Олар датчиктер мен ЖИ-дің көмегімен жаяу жүргіншілердің басымдылығын қамтамасыз етеді және мектептер мен тұрғын аудандар маңындағы апатты азайтуға көмектеседі.
Полиция арсеналында жаппай іс-шараларды бақылауға, жол жағдайын мониторингілеуге және жету қиын аумақтарды патрульдеуге мүмкіндік беретін аналитикасы бар жаңа буын дрондары белсенді қолданылып келеді. Жолдарда полиция жұмысының тиімділігін арттыра отырып, жол қозғалысы мен қауіпсіздікті бақылауды қамтамасыз ететін «ТОР» жүйесін одан әрі дамытуға басымдық беріледі.
Кадрлық және қаржылық үдерістерді цифрландыру, ЖИ-ассистенттерді енгізу, т.б. маңызды бағыттар ашықтықты қамтамасыз етіп, қызметкерлердің жұмысын едәуір жеделдетеді деп күтіліп отыр. Осы жобалардың бәрі заманауи, технологиялық және азаматтардың қауіпсіздігі мен сеніміне бағдарланған болашақ полициясының моделін қалыптастырады. Сондай-ақ Мемлекет басшысының ұйытқы болуымен қолға алынған «Заң мен тәртіп» қағидатын белсенді іске асыруға мүмкіндік бермек.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Ескендір ЗҰЛҚАРНАЙ,
«Egemen Qazaqstan»