Азаттық алар тұстағы қазақ қоғамы жаңаша саяси жаңғыруды бастан кешіргені белгілі. Елдік мүддені көздеп, ұлт рухын оятқан ұрандар жиі көтеріліп жатты. Әсіресе 80-жылдардың аяғы мен 90-жылдардың басында өмірге келген бейресми саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдардың белсенділігі жоғары еді. Олар әкімшіл-әміршіл жүйенің сеңін бұзып, демократиялық қоғам орнату мен мемлекеттік егемендік алуға қандай үлес қосты? Сол оқиғалардың бел ортасында жүрген белгілі қоғам қайраткері Дос Көшімді әңгімеге тартып, жоғарыдағы сұрақтарға жауап іздеген едік.
– Дос Қалмаханұлы, егемендіктің елең-алаңында қалыптасқан қоғамдық-саяси жағдайды жақсы білетін жандардың бірісіз. Сол кезде елімізде қандай ұйымдар мен партиялар құрылды? Олар не мәселе көтерді?
– Иә, 80-жылдардың аяғынан елімізде жаңаша ойдағы, заманауи көзқарастағы көптеген қоғамдық ұйым өмірге келе бастады. Олар «бейресми ұйымдар (неформал)» деп аталды. Бәріне бірдей тоқталмай, өзім жақсы білетін, араласып жүрген негізгі төрт ұйым туралы айта кетейін. Соның біріншісі – өзім ұйымдастыруға қатысқан және төрағасы болған Қазақстан социал-демократиялық партиясы. 1990 жылы мамыр айында партияның съезі өтіп, сонда құрылды. Сол кезде белсенді жұмыс істеген «Желтоқсан» ұйымы да партия болып құрылуға талпынды. Бірақ партия болмаса да, қоғамдық ұйым ретінде біраз істің басын қайырды. Сонымен қатар «Азат» қозғалысы мен «Алаш» ұйымын да айтуға болады.
Мен Қазақстан социал-демократиялық партиясымен қатар «Азат» қозғалысы қатарында да еңбек еттім. Оған Сәбетқазы Ақатай, Батырхан Дәрімбет, Михаил Есеналиев секілді азаматтар басшылық етті. 1991 жылы 5 қазаннан бастап Жасарал Қуанышалин екеуміз оларға орынбасар ретінде шақырылдық.
Ал «Алаш» партиясында Арон Атабек бастаған 25-30 шақты жігіт шоғырланды. Қазақстанның социал-демократиялық партиясында Сергей Дуванов екеуміз тең төраға болдық. Евгений Жовтис, Асылбек Қожахметов, т.б. біздің қатарымызда еді.
Қандай мәселе көтердік дегенге келсек, біздің ең басты мақсатымыз – коммунистік партияны жою, коммунистік идеологиядан арылу, тоталитарлық жүйеге қарсылық көрсету, сол арқылы елдің тәуелсіздігіне қол жеткізу еді. Мен айтып отырған ұйымдардың бәрі де негізінен тәуелсіздік идеясын ту қылып ұстады. «Желтоқсан» қозғалысы, біріншіден, 1986 жылғы көтерілістің ақ-қарасын ашып, оған қатысқандарды ақтау ісімен айналысса да, екіншіден, оның да басты мақсаты елдің еркіндігі болды.
Соның ішінде «Азат» қозғалысының ұстанымын бөле-жара айта аламын. Ол ашықтан-ашық тәуелсіздік мәселесін көтерді. Бағдарламасын Сәбетқазы Ақатай жазып, қозғалысты тіркеу кезінде мен оған көмектестім. Сондықтан қандай бағытта қызмет еткенін жақсы білемін.
Бұған қоса 80-жылдардың аяғында «Семей-Невада», «Жерұйық», «Әділет», «Мемориал», басқа да ұйымдар мен қозғалыстар көптеп өмірге келді.
– 70 жыл бойы жалғыз коммунистік партиядан басқа ештеңе көрмегеніміз белгілі. Сол уақытта сіздер тыңнан түрен салып, қоғамдық-саяси өмірдегі плюрализмнің негізін қаладыңыздар. Қандай да кедергілер болды ма?
– Расын мойындауымыз керек, ол кезде алдымызда үлгі тұтарлық көрнекті саясаткерлер болған жоқ. Көбіміз қоғамдық-саяси өмірге тәжірибесіз келдік. Мысалы, мен Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтында қазақ тілі пәнінен сабақ беріп жүрдім. Жасарал екеуміз бірге жұмыс істедік. Ол орыс топтарында қазақ әдебиеті пәнін оқытатын. Біз Хасен Қожахмет, Арон Атабек секілді белсенділермен араласып, бірімізді-біріміз әрдайым қолдадық. Мәскеуден шығатын газет-журналдар, бұрын жарық көрген жасырын газеттерді оқып, содан тәжірибе жинауға тырыстық. Бір сөзбен айтқанда, өзімізді өзіміз өсірдік.
Біздің алдыңғы буыннан үлгі тұтатын адам Хасен Қожахмет қана еді. Білесіздер, ол 1975, 1986 жылдары саяси қызметі үшін абақтыға да отырған. Басқа белсенділердің бәрі менімен қатар. 90-жылдар басында жасым шамамен 35-ке жақындап қалған кез. Қазір сол уақыттағы кейбір жасаған баяндамаларыма, сөйлеген сөздерімен қарап қарадай қысыламын. Өйткені саяси танымымыз бен тәжірибеміз төмен еді. Бірақ амал жоқ, үлкен саясаткерлер болмағасын, бізге саяси аренада белсенді жұмыс істеуге тура келді. Сөйтіп, жүріп 1991 жылы бүкіл кеңес өкіметінің саяси қозғалыстары мен партияларының басын біріктірген Демократиялық конгресінің тең төрағасы болып тағайындалдым. Бұл кеңес одағының ең үлкен саяси күші еді.
Осындайда бір қызық оқиға ойға оралады. Қазақстанның социал-демократиялық партиясының «Мнение» деп аталатын газеті бар еді. Соның алғашқы нөмірін біз Ригада жасырын шығарып, оны елге жасырын әкеліп тараттық. Кейін атауы «Көкейкесті/Мнение» деп өзгертілді. Қазір қарап тұрсақ, қызық жағдай.
– Сонымен, өзіңіз құруға атсалысқан Қазақстанның социал-демократиялық партиясы көздеген мақсатына жетті ме?
– Жетті деп толыққанды айта аламын. Өйткені біздің ең басты мақсатымыз – коммунистік партияның саяси тегеурінін тоқтату болғанын айттым ғой. Біз құрылғаннан кейін бір жарым жыл өткенде компартия өзін-өзі жапқаны белгілі. Екінші бір мәселе – біз сол кездегі ашықтық пен жариялылықтың қалыптасуына да үлесімізді қостық. Сөз бостандығы артып, бұрын айтуға ауыз бармайтын «азаттық», «тәуелсіздік» сөздерін ашық көтеретін күнге жеттік. Ол уақытта елде бір ғана телеарна бар. Сол жерде Е.Жовтис, С.Дуванов үшеуміз компартия орталық комитетінің үш адамымен пікірталасқа шыққанбыз. Бір-біріне қарсы екі партияның бұлай халық алдында пікірталас жасауы бұрын ел тарихында болмаған.
1993 жылы Алматыда немістің социал-демократтарының қолдауымен халықаралық конференция өткіздік. Оған бұрынғы кеңестік 13 республиканың және Германия, Бельгия мен Францияның социал-демократтары қатысып, сол жылы партиямыз Социнтернге кірді.
– Тәуелсіздік алғаннан кейін азаттық ұранын көтерген қоғамдық ұйымдардың ұстанымдары мен бағыттары өзгерді ме?
– 90-жылдар ортасына қарай олар өз қызметін тоқтата бастады. Мысалы, 400 мыңнан аса мүшесі бар «Азат» қозғалысы қызметін доғарды. Өйткені «тәуелсіз мемлекет болдық, алға қойған мақсатымызға жеттік» деп есептедік. Біз билікке барамыз деп алдымызға мақсат қоймадық. Оған мүмкіндігіміз бар еді.
Содан 1994 жылы қызметімізді тоқтатуға себеп болған бір жайт – 1991 жылы қоғамдық ұйымдар туралы заң қабылданып, соның талаптарына сай партиямызды тіркеу керек еді. Ол үшін партия қатарындағы 3 мың адамның тізімін беруіміз қажет болды. Біз одан бас тарттық.
«Желтоқсан» қозғалысы ғана тәуелсіздік алғаннан кейін өз жұмысын әрі қарай жалғастыра берді. Олар 1986 жылғы көтерілістің шындығын ашуға талпынды. Ал басқа қозғалыстар мен партиялардың ұстанымдары қалғанымен, құрылымдық деңгейде өз жұмыстарын доғарды.
Қалай дегенде де мұның бәрі елдің саяси дамуы мен демократиясының сабақтары. Менің түсінігімде, біз Тәуелсіздік тұғырын, мұратын әрқашан бірінші орынға қоя білуіміз қажет. Саясатта қағидат, ұстаным, ел сенімі деген талап жоғары тұрса, содан айнуға болмайды.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Ескендір ЗҰЛҚАРНАЙ,
«Egemen Qazaqstan»