Конституциялық бақылау жүйесіндегі өзгерістер

1995 жылы 30 тамызда еліміздің негізгі заңы, тәуелсіздігіміздің берік негізі саналатын Конституциямыз қабылданды. Содан бері Ата заңымыз халқымызбен бірге түрлі кезеңді басынан өткізді. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев: «Ата заң – мемлекеттілігіміздің мызғымас тірегі әрі еліміздің саяси және қоғамдық құрылысын, айнымас құндылықтары мен даму жолындағы стратегиялық бағыт-бағдарын айқындайтын бас­ты құжатымыз. Жалпыұлттық референдум арқылы жаңартылған Конституциямыз ұлтты ұйыстыру­дың нағыз символына айналды. Сондай-ақ негізгі заңымыз елдің сая­си жүйесін демократияландыруды, заң үстемдігін қамтамасыз етуді және халықтың әл-ауқатын арттыруды көздейтін ауқымды өзгерістің берік тұғыры саналады. Конституциялық Соттың құрылуы – осындай институционалды реформаның бірі. Бұл құрылым азаматтардың құқықтары мен бостандықтары қорғалатынына әрдайым кепілдік беретін Ата заңы­мыздың рөлін мейлінше арттырды», деген болатын.

2022 жылғы Мемлекет басшысының бастамасымен жүргізілген консти­туциялық реформалардың нәтижесінде бұрынғы Конституциялық Кеңес Конс­титуциялық сот болып қайта құрылып, жаңа субъектілер тізімімен толығып, жаңа өкілеттіктерге ие болды. Жаңартылған Конституциялық сотқа енді билік өкілдерімен қатар, азаматтар, Адам құқық­тары жөніндегі уәкіл және Бас прокурор өтінішпен жүгіне алатын үрдіс қалыптасты. Бұл конституциялық бақылаудың аясын кеңейтіп, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталған маңызды тетікке айналды.

Конституциялық сот заңдарды немесе олардың нормаларын тек Конституцияға сәйкес немесе сәйкес емес деп танумен шектелмей, оларға ресми түсіндірме бере алады. Яғни аталған заң немесе норма Ата заңымызға сәйкес келсе де, ол Конституциялық сот берген түсіндірмеде ғана қолданылуға тиіс. Бұл жаңашылдық азамат­тар­дың құқықтарын қорғау мүм­кін­дігін арттырып, құқықтық мемлекет қағидаттарын бекіте түсті.

Мәселен, 2023 жылғы қаң­тардан бері, яғни екі жарым жылдың ішінде Конституциялық сотқа 11 мыңнан аса өтініш келіп түсіп, судьялар осы уақыт аралығында 400-ден аса қаулы қабылдап, конституциялық тек­серу нәтижесінде субъек­тілердің өтініштері негізінде 73 қоры­тынды шешім (нормативтік қаулы) шығарған. Оның ішінде 3 өтініш Президенттен, 1 өтініш депутаттардан, 2 өтініш Үкімет мүшелерінен, 2 өтініш Бас прокурордан, 65 өтініш жеке азаматтардан түсіп, 73 нормативтік қаулы өтініші негізіне қабылданған.

Сарапшылар Конституциялық сот қарапайым азаматтың құқығын қорғаудың тиімді құра­лына айналғанын, бір адам­ның өтініші арқылы ұқсас жағ­дайға тап болған жүздеген аза­маттың құқығы қорғалатынын, Конституциялық соттың шешімі қоғам өмірінің барлық саласына әсер етіп, құқықтық жүйені жетілдіруге ықпал ететінін айтады.

Конституциялық сотқа жүгінген өтініштердің түгелге жуығы, яғни 99%-ы азаматтардан келді. Конституциялық сот­тың құзыретінен тыс өтініштер жалпы өтініштердің 95%-ын құрады. Бұл өті­ніштер конституциялық өтінішке қойы­латын талаптарға сай келме­ген­діктен, азаматтарға оларды қайтару туралы шешім қабылданып, тиісті түсіндірмелер беріледі.

Десе де сала мамандары­ өтініштің қайтарылуы азаматты қайтадан өтініш беру құқығынан айырмайтынын, бас­тысы қайта жолданған өтініш Конституциялық сот туралы Конституциялық заңда нақты көрсетілген талаптарға сай рәсімделуге тиіс екенін тілге тиек етеді.

«Келіп түскен өтініштер Консти­туциялық соттың талаптарына сай келмеген жағдайда қайтарылуы бұл тек Қазақстанда емес, бүкіл әлемде қалыптасқан қалыпты құқықтық тәжі­рибе екенін атап өткен жөн. Конститу­ция­л­ық бақылау органдарының бар­лы­ғында дерлік өтініштерге белгілі бір заңдық талаптар қойы­лады. Бұл талаптар өтініш­тің нысанына, мазмұнына, дәлел­деріне, жолдану мерзіміне және арыз берушінің құқығына қатысты болуы мүмкін. Мұндай талаптар­дың мақсаты – Конституциялық соттың тиімді және мақсатты жұмысын қамтамасыз ету. Сон­дықтан өтініштің талаптарға сәйкес келмегені үшін қайтарылуы – азаматтың құқығының шектелуі емес, керісінше, өтініштің сапасын арттыруға берілген мүмкіндік. Сонымен қатар Қазақстанда мұндай өтініштер азаматтарға нақты түсіндірулермен бірге қайтарылады әрі азаматқа барлық олқылықты түзетіп, қайтадан жүгінуге құқық беріледі», дейді Конституциялық соттың баспасөз қызметі өкілдері.

Конституциялық сот тек келіп түскен өтініштер шеңбе­рінде әрекет етеді. Сонымен қатар орындауға міндетті құқық­тық ұстанымдар мен шешім­дер қалыптастырады. Консти­ту­циялық соттың қорытынды шешімдері заңнаманы жетілдіру процесіне де өз ықпалын тигізіп жатыр.

Мәселен, Конституциялық соттың қорытынды шешімдерін іске асыру нәтижесінде жеке тұлғалардан сот актілерін кас­сациялық тәртіппен қайта қарау туралы өтініш хаттары бойынша алынатын мемлекеттік баж мөлшері оңтайландырылып, мемлекеттік бажды кейінге қалдырып төлеуге мүмкіндік туды. Үкімет, орталық және жергілікті атқарушы органдар арасындағы деңгейлердің, мақсаттардың, міндеттердің және мемлекеттік саясат саласындағы өкілеттіктердің аражігі ажыратылып, министрліктердің тиісті салаларда мемлекеттік саясатты қалыптастыруы туралы норма бекітілді. Судьяларды тәртіптік жауаптылыққа тарту негіздері, оның ішінде «сот істерін қараған кезде заңдылықты өрескел бұзу» ұғымы нақтыланып, судьяларға қатысты тәртіптік істерді қарау рәсімдеріне өкілдердің қатысу мүмкіндігі енгізілді.

Әкімшілік сот ісін жүргізуде апелляциялық шағым мен про­курордың өтініш хатын беру мерзімдерін – сот шешімі түп­кілікті нысанда шығарылған күннен бастап есептеу тәртібі нақтыланды. Көлік құралын масаң күйде басқарғаны үшін әкімшілік жауаптылыққа тар­тылған, оны басқаруға құқығы жоқ адамдар емтихан тапсыруға жеті жыл бойы жіберілмейді деп белгіленді. Кассациялық сатыда сот арқылы қорғалу құқы­ғының кепілдіктері күшейтіл­ді: шағымдарды алдын ала қарау рәсімінің күші жойылды,­ қылмыстық іс материалдарын талап етіп алдыру міндеті бекітілді, іс-әрекеттің саралануына және өзге де өлшем шарттарға қарамастан, процестің барлық қатысушысының кассациялық қайта қарауға тең қол жеткізуі қамтамасыз етілді. Бұрын өздері тартылған жауаптылық түрлері мен салдары ескеріле отырып, мемлекеттік және құқық қор­ғау қызметіне кандидаттарға қойылатын талаптар нақтыланды.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді жаңадан ашыл­ған мән-жайлар бойынша қысқар­тылған іс жүргізу тәртібімен қайта қарау мүмкіндігі кеңейтіліп, сот арқылы қорғалу құқығының кепілдіктері күшейтілді. Отбасы мүшелерімен әлеуметтік байланыстарды сақтап тұру бөлігінде өмір бойына бас бостандығынан айыруға сотталғандарға қатысты кемсіту­шілік алып тасталды. Бала асырап алуға кандидатқа қойылатын талап отбасын, ана мен әкені және баланы қорғау туралы конституциялық кепіл­дік­терге сәйкес нақтыланды. «Пара беруге арандату» ұғымы нақтыланды. Бір борышкерге қатысты бірнеше атқарушылық іс жүргізу жағдайында кәмелетке толмаған балаларды күтіп-бағуға алимент өндіріп алу шарттары нақтыланды. Біркелкілік құқық қолдану практикасын қамтамасыз ету мақсатында жер­гілікті атқарушы органның бейбіт жиналыстар өткізу туралы хабарламаларға заңда белгі­ленген ден қою алгоритміне Конституцияға сәйкес түсіндірме берілді. Әскери қызметшілердің ақша­лай ризығына қатысты ведомство­лық қағидалардағы конс­ти­туциялық емес деп таныл­ған нормалардың күші жойылды.

Сотталғандарды шартты түрде мерзімінен бұрын босату тура­лы істерді соттардың қарау практикасына қатысты заңға тәуелді деңгейдегі актілердің конституциялық емес деп танылған нормаларының күші жойылды. Жазаны өтеудің қатаң жағдайларында және тәртіптік изоляторда ұсталған кезеңде білікті заң көмегін және медициналық көмек алуға қол жеткізу мақсатында сотталушының телефон арқылы сөйлесу құқығы бөлігінде Қыл­мыстық-атқару кодексінің нормаларына түсіндірме берілді. Қай аумақтың соттылығына жататынын айқындау тәсілдері, оның ішінде ұзаққа созылған қылмыстар жасалған жағдайдағы тәсілдер нақтыланды.

Кәсіпкерлік пен ұйымдасқан қыл­мысты саралаудың құқықтық тәсілдері тұжырымдалды. Конс­титуция нормасына ресми түсін­дірме беріліп, тұрғын үйден айыру мәселесінде прокурор санкция­сы сот шешіміне балама ретінде қолданылмайтыны нақтыланды.

Жоғарыда келтірілген мысалдар Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен жүргізілген конституциялық реформалардың нәтижесінде Қазақстанда конституциялық бақылау жүйесі жаңа деңгейге шыққанын байқауға болады. Бұл өзгерістердің игілігін алдағы уақытта қалың бұқара көреріне сенім мол.