Елдіктің естелігі (Толғау мен талдау)

Сонымен қос кітап. Бірін­шісінен бастайық. «Қазақтың Қонаевы» деп аталады. Елдің ықыласына бөленген тұғырлы тұлға туралы байыпты баян. Жалпы, адамды жақсы білу үшін оның жанында жүру керек деген қағидаға сүйенсек, автордың бұл кітапты жазуға толық моральдық құқы бар. Ол өз кейіпкерімен қатар қызмет істеді. Тәрбиесін көрді. Тәлімін алды. Тағдырын тоғыстырды. Өмірдегі өсіп-өну жолдары сол кезеңге тап келді. Дүйім жұрттың құрметіне ие болған осынау жанның ғибратты ғұмырындағы жұрт біле бермейтін жәйттерге куә болды. Саясаттағы серіктесі ретінде ел шежіресіндегі тарихи шешімдерді іске асыруға бірге үлес қосты. Ендеше, бұл кітапты сол дәуірдің куәгері жазбағанда кім жазбақ?

Қазір мемлекет қайраткерінің қалам ұстауы таңсық емес. Тек олардың ұсынған дүниелеріне көбіне «қалай жазды екен?» деп емес, сол кездің өзекті мәселелері «қалай көрініс тапты екен?» деп зер салатынымыз анық. Ал бұл жолы «қалай жазды екен?» деген сауалды алға тарттық. Себебі ол – мемлекеттік қызметке қаламы мен қағазын ұстай келіп, сол қимас құндылықтарын өмір бойы қолынан тастамаған адам. Бір кездегі қазақтың маңдайына біткен жалғыз журфактың, ҚазМУ-дың журналистика факуль­тетінің түлегі. Жергілікті басылымның қазанында қайнап, баспаханасында балқып, қорғасын әріптің уын жұт­қан майталман маман. Тәуелсіз еліміздің тұңғыш ақпарат министрі. Сондықтан оның қадамына да, қаламына да күмән болмауға тиіс.

Ол бұл кітабында мынадай үрдіс­терді ұстанды.

Біріншіден, кейіпкеріне бар­шаға танымал лауазымды қай­раткер емес, қалың елге жаққан қара­пайым адам ретінде қарауға ден қояды. Ол кейіпкерінің мәртебелі мансабына емес, жан дүниесіне және ішкі әлеміне үңіледі. Әдебиетті ардың ісі деп балаған академик Зейнолла Қабдоловтың салиқалы сөзінен тамыр тарта келіп, Димаш Ахмет­ұлының мемлекеттік қызметте ар-намысты бәрінен биік қойғанына назар аударады. Соған орай, жазудың желісін де, ойдың өрісін де осы бағытта өрбітеді.

Екіншіден, автор жазған дүние­сін оқылымды етіп ұсыну мәсе­лесін қалтарыс қалдыр­май­ды. Ол алдымен, республика бас­шы­­сы қызметінен бо­саған сәтін баян­дап алады да, естеліктерінің қал­ған бөлігін шегініс тәсілі арқылы тәп­сірлейді. Тірек нүктесі ретінде Қонаевтың және оның төңі­ре­гін­дегілердің басына күн туған сәтті белгілеп, адал­дық пен азаматтық қасиеттер сын­ға түскен кезеңді боямасыз баян­­дап, сол дәуір оқиғаларына пара­сат призмасы арқылы зер салады.

Үшіншіден, елге сын болған мазасыз мезгілде биліктегі тұлға­лар­дың өзін қалай ұстағаны, қан­дай іс-қимылға бейім тұр­ғаны жө­нінде ой сабақтайды. Мәс­кеу­мен екі ортаға сабылып, жа­нығып-жан­та­ласқандардың да, сабыр сақтап, артық-ауыс әре­кет­терге тойтарыс берген­дердің де есімдерін атайды.

Төртіншіден, қазақ жұртын ырқына көндіруге тырысқан өршіл орталықтың белсенді адамдары мен беймәлім жоспарлары туралы жеткілікті мәлімет береді. Аппарат қызметінде де, ақпарат саласында да шыңдалған жазба­гер ретінде өктем жүйенің өр кеуде өкілдерін өзгеше қырынан танытады.

Бесіншіден, оқырманды осы уақытқа дейін елене қой­ма­ған қызықты деректерге қанық­ты­рады. Мәселен, КОКП Орталық Комитетінің мәдениет бөлімінің меңгерушісі Василий Шауро авторға мынадай әңгіме айтады. Ол ілгеріде басшылықтан Александр Бектің «Волоколамское шоссе» кітабының қолжазбасын оқып шығып, пікір білдіру жө­нінде тапсырма алыпты. Екі күнде оқып шығып, «Бұл кітап соғыс жағдайында армиямен бірдей дүние болмақ», – деп рецензия жазыпты. Содан соң қолжазба «Звезда» журналында басылған. Кейін жеке кітап болып шыққан. Бұл жөнінде Бауыржан Момыш­ұлына да баяндалған көрінеді.

Алтыншыдан, аталған жи­нақта билік эшелонының үрдіс­­тері, мемлекеттік қызмет­тің қағи­да­лары жан-жақты тиянақ­талған. Мысалы, «Көп мәселені лауазымды қыз­меткерлер ара­сын­дағы қарым-қаты­нас ше­шеді» деген тұжырым дәлел-дәйек­те­мелерімен қоса ұсынылады.

Жетіншіден, кітаптың өн-бойында тағылым боларлық сәтті детальдар біршама орын алған. Бірде «Кеңсай» зиратына келген Димаш Ахметұлына жанында жүрген бір серіктесі: «Биліктің биігінен көтерілдіңіз, сіз – ұлы адамсыз!» – деп қалыпты. Сонда Димекең жұлып алғандай: «Тұра тұр... Ұлы адамдар әне жатыр», – деп әке-шешесі жерленген тұсты нұсқапты.

«Отыз жылдың ой-толғауы» деп аталатын екінші кітап Қуаныш Сұлтановтың журналист Гүлсім Еңсеповамен сұхбаты түрінде жарық көрген. Мұны ел мен жер, ұлт пен жұрт, мемлекет пен халық туралы байсалды байыптама деуге болады. Осы орайда қарымды қайраткердің сұхбаттасының сауалдарына орын-орнымен жауап беріп, әр тақырыпқа байсалды талдау жасағанын атап өтуге тиіспіз. Бұл – осынау кезең ішіндегі ел өміріндегі елеулі оқиғаларға деген көзқарастар жиынтығы. Салмақ­ты саясаткердің сараптамасы. Мем­­­ле­кетшіл менеджердің мін­бері. Ардақты ағаның ақтарылуы. Тұғырлы тұлғаның толғамы.

Кітап авторы – еліміз тәуел­сіздік алғанға дейін де биліктің буын­дарында беделді қызмет істеген азамат. Сол ұшан-теңіз тәжірибесі өз алдымызға шаңырақ көтеріп, дербес мемлекет болған тұсымызда толығымен іске асты. Әдепкі жылдарда дипло­матия­лық қызметке басқару мектебінен өткен білікті кадрлар тартылғаны баршаға мәлім. Қуаныш Сұлтанұлы сол жылдарда Қазақстанның Қытай­дағы төтенше және өкілетті елшісі болып тағайындалып, шекараны шегендеу, тарихи байланыстарды жүйелеу, мәдени мұраны түгелдеу және басқа мәселелерді реттеуге өлшеусіз үлес қосты. Соның бәрі «Отыз жылдың ой-толғауында» нақты көрініс тапқан.

Сөйтіп, оқырманның кітап сөресі ұлт тарихындағы тегеу­рінді тұлғалар, тәуелсіздіктің шаңырағын көтеріп, діңгегін тіктеп, уығын шанышқан азаматтар, мемлекет құру жолындағы талпыныстар мен түйткілдер, халқымыз бастан өткерген белес­тер туралы баяндалған елеулі екі жинақпен толықты. Саяси сараптама. Танымдық топтама. Қоғамдық қағида. Ұлттық ұстаным. Сындарлы сұхбат. Әсерлі әңгіме. Жанрын жұптағыңыз келсе, қалай атасаңыз да өз еркіңіз. Себебі бұл жинақтардан осы ұғым­дардың қай-қайсысы да молынан табылады.

Қорыта айтқанда, аппарат пен ақпараттың мектебінен өт­кен Қуаныш Сұлтановтың бүгін қолы­мызға тиіп отырған қос кіта­бын елдіктің естелігі немесе мем­ле­кет­шіл­діктің дәрістері деп бағалауға болар.

Бауыржан ОМАРҰЛЫ