Соңғы жылдары әлемдік ғылым жүйесі бұрын-соңды болмаған сын-қатерлермен бетпе-бет келіп отыр. Бұл жолғы қиындықтың себебі табиғи апат немесе қаржылық дағдарыс емес, геосаяси тартыс пен сауда санкциялары. Әсіресе, Қытай мен АҚШ арасындағы кедендік баж салығының күшеюі – екі ел арасындағы ғылыми ынтымақтастықтың мазмұнына елеулі өзгеріс енгізіп жатыр.
Ғылыми жабдықтар жетіспейді
Қытай ғылымы бүгінгі таңда АҚШ технологиясына айтарлықтай тәуелді. Соңғы деректерге сәйкес, 2024 жылы Қытай АҚШ-тан 12,5 миллиард доллар көлемінде ғылыми-зерттеу құралдарын импорттаған. Оның ішінде нанотехнология, генетика, жасанды интеллект және жартылай өткізгіштер саласында кеңінен қолданылатын жоғары дәлдікті жабдықтар бар.
Алайда, АҚШ тарапынан енгізілген 145 пайыздық кедендік салық бұл құралдардың бағасын бірнеше есеге өсіріп отыр. Қытай жауап ретінде АҚШ өнімдеріне 125 пайыздық баж енгізіп, нәтижесінде көптеген зертханалар реактивтер мен арнайы жабдықтарды сатып ала алмай, ғылыми жобалар тежеліп қалды.
Чжэцзян университетінің молекулалық биологы Сюн Бо бұл жағдайды былай сипаттайды:
«Тарифтік шектеулер – ғылым мен технологияның дамуына кедергі. Бұл үрдіс жалғаса берсе, тек Қытай ғана емес, бүкіл әлемдік ғылым зардап шегеді».
Бейжің университетінің ғылыми қызметкері Фан Шаофэн де бұл пікірді қуаттайды:
«Ғылым – шекара танымайтын сала. Сауда соғысы ғылымды саясаттың көлеңкесінде қалдырмауы тиіс», дейді ол.
Қытай ғылымы ішкі ресурстарға бет бұрды
Туындаған қиындықтарға қарамастан, Қытай үкіметі жағдайға бейімделу бағытында нақты қадамдар жасап жатыр. 2021–2025 жылдарға арналған ұлттық ғылыми даму жоспары аясында реактивтер мен зертханалық материалдардың ішкі өндірісін дамыту, маңызды құралдарды шұғыл қорда сақтау, сондай-ақ шетелдік баламаларға тәуелділікті азайту міндеттері қойылған.
Көптеген университеттер мен ғылыми орталықтар шетелден алынатын реактивтер мен жабдықтарды отандық өніммен алмастыру шараларын қолға алып жатыр. Ғалымдар өзара зертханалық құралдарды бөлісіп қолдану, бірлескен орталықтар құру секілді ұжымдық тәсілдерге де көшкен.
Келесі майдан шебі – Жасанды интеллект
Қытай мен АҚШ арасындағы тағы бір шиеленіс нүктесі – жасанды интеллектке арналған чиптер өндірісі. 2022 жылы АҚШ үкіметі Nvidia компаниясының озық чиптерін Қытайға экспорттауға тыйым салды. Қытай бұған жауап ретінде өз чиптерін әзірлеуді жеделдетіп жатыр. Huawei-дің Ascend сериялы чиптері қазірдің өзінде Nvidia өнімдерінің кейбір функцияларын алмастырып үлгерген.
Алайда сарапшылардың айтуынша, бұл бәсекенің ғылыми ортаға оң әсерінен гөрі бөліне бастаған жаһандық ғылым жүйесі үшін қауіпті тұсы басым. Вашингтондағы сарапшы Рэй Ванг атап өткендей:
«Ғылымның болашағы – еркіндік пен ынтымақтастықта. Технологиялық санкциялар – дамуға емес, оқшаулануға бастайды».
Сайып келгенде, Қытай мен АҚШ арасындағы тарифтік шиеленіс – бүгінгі ғылым мен технология дамуының жаңа шындығы. Бұл тек қос ел арасындағы экономикалық қақтығыс емес, сонымен қатар адамзаттың ортақ ілгерілеуіне кедергі болатын күрделі үдеріс. Ғалымдар мен саясаткерлер осыны ұғынып, ғылымның бейтараптығы мен еркіндігін сақтап қалуға күш салуы қажет деп есептейміз.