Қалам қазанаты

Алаш кезеңінен жеткен «Жазудың жүйрігі – Жақаң (М.Дулатұлы), сөйлеудің жүйрігі – Жақанша» (Ж.Досмұхамедұлы) деген мә­тел бар. Сол секілді, Махаң (М.Бай­ғұт) 70-жылдары өңірлік журна­листикаға әдебиеттен келіп, оны байытып, байсалдандырып, оза шапқан шағы аз болмаған.

«Журналистикаға әдебиеттен келу» дегенді қалай түсінеміз? Ол – оқырманға ақпараттан гөрі адам тағдырын, сезімі мен көңіл күйін, қуанышы мен қайғысын жеткізуге жұмылу. Ол – телеграфтық қасаң тілден гөрі жұртшылықтың зер­десін, санасын, қабілетін ашатын, толықтыратын, жетілдіретін көр­кем тілге, классикалық әде­биет­тің әуезіне, халықтың құла­ғына жағатын шұрайлы сөзге құштарлық. Ол – қыздырмалы қы­зыл тіл немесе еліктеп-солықтаған теңеу мен бояуға емес, әр сөзге, ұғымға мағына беру, әр сөз бен ұғымды бейнелеп жеткізуге тырысу.

Түркістанның Майлыкентінде туып, ауылда ұлт дәстүрінің уы­зына жарыған, Алматыда оқып-жетіліп, қазақ әдебиеті классик­терінің ізбасары деңгейіне көте­рілген Мархабат Байғұтты сол себепті де «қалам еңбекторысы», «қалам қазанаты» дейміз.

Жалпы, бізде әлімсақтан тек жазушылықпен (немесе ақын­дықпен) күн көрген адам аз. Бәрі бір жерде жұмыс істеген. Жүсіпбек пен Мағжан баспасөзде, баспаларда, оқу орындарында нәпақа тапты. Айтқандай, екеуі де ептеп билік саласында қызмет етті. Аты өшкір репрессия кезікпесе, олар да сол пәледен әупірімдеп аман қалған М.Әуезовтей университет профессоры, әйгілі академик болатынына шәк келтірмейміз.

Енді осы «нан мен ән» немесе тіршілік өлшемін Мархабат Бай­ғұтқа салсақ, айна-қатесіз қай­таланады. Араларын жарты ғасыр бөліп тұрса да, Махаңа тура Алаш заманындай дұрыс мектепте беймарал оқу да бұйырмаған. Кеңестік жоқшылық, арқа сүйер нағашыдан, туған әкеден айырылудың соңы «кісі қолында оқуға» алып келген. Ер жеткенде «қойшы болу» ұранына елітпей, ҚазМУ-ға талаптанып оқуға түссе де, баяғы 1916 жылдың «июнь жарлығындай», «майданның қара жұмысына» тартылғандай үш жылдық әскерге кете барған. Одан кейін «Азамат соғысы», аштық-жоқшылық білім жолын үзген Алаш арыстары басындағыдай қиындықтар – анасының ауру-сырқауы, інісінің қабырғасы қатпағандығы, басқа да әлеуметтік таршылық Алматыда күндіз (бөлім) оқып, келешекте не белді жазушы, не беделді ғалым болғалы тұрған жас Мархабатты аңсаған астанасынан 700 шақырым жердегі аудан газетіне алып келген. Бірақ, өзі жазғандай, ол солай отарланған заманның оқтықтағы қамытын (арбаның арысын оңтүстікте «оқтық» дейді) киюге мәжбүр болған.

Қазақ кеңес журналистикасы тарихында көп айтылмай жүрген «оқтықтағы қамыт» не? Мұны Махаңның жазбаларынан оқимыз. Ол – аудандық қазақтілді газетті орыс тілді түпнұсқадан аудару. Бүгінгінің «қағанағы қарқ, сағанағы сарқ» журналисі осындайды естіді ме екен? Махаң естелігінде: «Аудандық «Шамшырақ» газеті орысша «Маяк» газетінің аудармасы болып есептеледі екен... Тәржіман тірліктен құтылмадық» деп жазады. Бір жолы «Праздник русской зимы» дегенді «Қыс мере­кесі» деп аударып, пәлеге қалғанын да айтады.

Жазушы кейін облыстық газетке ауысқанда тағы да алдынан шыққан «оқтық қамытының» жай-жапсарын да қаттап кетіпті. Бұл дерек журналистика тарихы үшін қажет. «Күндіз-түні тыным таппаймыз. Жоспар жасайтынбыз. Орыс тілінде. Айлық. Тоқсандық. Обкомға тапсыратынбыз. Орысша».

Дәл осы тұста тақырыпқа орай М.Байғұт үшін журналистиканың, атқарушы билік хат-хабарының, жазбаларының өзіндік мектеп бол­ғанын да айта кеткіміз келеді. Оның үстіне күні кешеге дейін бізде (Қа­зақ­станда) ақын-жазушылар кө­біне журфакта оқып, жазу ма­шы­ғын газет-жур­налдарда қалып­тастырды.

Махаңның әлеуметшіл қалам­гер­лік жолының бастауы 1956 жылы 5-сыныпта көрініпті. Ол мек­тепте қыз баласына қол көтер­ген бұзық қатарласы туралы «Қа­зақстан пио­нері» газетіне мақала жариялапты. Бұл – білім жүйесінде оқушы тәртібі мен педагогикалық тәжірибе қағидаттарының парық­талып жатқан кезі. Жазушы Б.Соқпақбаевтың «Менің атым – Қожа» повесінің баспаға тапсы­рылған шағы.

Осыдан соң мектеп пен уни­верситеттегі қабырға газеті, әскер­дегі жауынгер парақшасы («Боевой листок»), аудандық «Шамшырақ», облыстық «Оңтүстік Қазақстан», «Жібек жолы» басылымдары, кейінгі «Егемен Қазақстан» газеті мен «Қазығұрт kz» альманағы – жазушы, қаламгер Мархабат Бай­ғұттың бел-белестері. Түрлі жанрдағы жүздеген жазба, мыңдаған мақала. Ағыл-тегіл ақ­парат, салиқалы сұхбат, оқшау ой-толғам, әлеуетті әдеби сын. Жыл­дар алға озған сайын пара­сатты прозасының парқы – па­йымды повестері, әсерлі әң­гіме­лері. Көсемсөзінен көркем сө­зінің тегеуріні, көркем сөзінен көсемсөзінің тиянақ-тілектестігі аңғарылды. Қаламгер жаңа прозаға табиғилық пен түсініктілікті қалай әкелсе, көсемсөзге де адами таза қалыпты, ауылдың аңғалдығы мен адалдығын, зиялылыққа ұмтыл­ғанның зейіні мен зердесін ендіріп бақты.

Дәл Мархабат Байғұттың шығармашыл тұлға ретінде қалып­тасуында әдебиет пен публицис­тика бір-біріне қайшы келмеген секілді. Өйткені екі жанрда да байланыс (коммуникация) ұғымы, түсінігі, тәжірибесі бар. Әдетте жазушы қалың әлеумет ішінен кейіпкер, қилы мінез, ой, сезім іздейді. Өз айналасынан қарастырады. Табады, толық­тырады, тұтастандырады. Сөз, бейне, ырғақ, қимыл-қозғалыс нақтыланады. Санамен, түйсікпен, қиялмен байланыстырылады. Әлеу­меттік коммуникация ны­санаға әр тұрғыдан қарағанда толыса түседі. Әр жанр өз мүм­кіндігін жүзеге асыруға талаптанып бағады. Қаламгердің білім-білігімен. Жазушы, көсемсөзші жанр шеңберін жеке шеберлігімен кеңітеді. Мысалы, публицистика элементін фольклордан да, тастағы жазулардан да (жазба ескерт­кіштері) табуға болады. Оқиға мен жеткізуші арасындағы қисын (логика), көңіл күй (эмоция), талғам-түсінік, көркемдік немесе нақтылық ұстаным өзіндік жүйеге бағынады. Әдебиет нысанасы – адам өміріндегі, қоғамдағы, сана­дағы шындық. Оны жазушы өз дүниетанымына сай қалыптайды. Көсемсөз – бүгінгі қоғамдық-саяси өмір мен жұрттың ақпарат сұра­нысының айнасы. Дерек пен дәйек, көзқарас пен ұсыныс, топшылау мен қорытынды.

Екеуінің үндесетін, үйлесетін жері – адам өмірі мен ой-пайымын әр жанр аясында, жүйесінде жеткізуі. Әдебиетте мұрат пен көркемдік басым, көсемсөзде қоғам жүгі мен көкейкестілік айқын.

Қаламгер М.Байғұттың «Шам­шырақ», «Оңтүстік Қазақстан» мектептеріндегі публицистикасын аласартпай, «Егемен Қазақстан» газетіндегі байыпты тәжірибесін, ізденісін алқалағымыз келеді. Оның себебі де бар.

Бірінші себеп – Махаң «Еге­менге» ақшаңқан алпыстан асып, «аса таяғын» ұстап, қаламгерлік адалдығына, айбарына сеніп кел­гені.

Екінші себеп – мерзімді басы­лымның бағы мен бағасы сынға түскен кезеңде алысты болжайтын санаткер, газет президенті Сауытбек Абдрахмановтың «Мархабат Байғұт – Оңтүстік өңір (ОҚО, Жамбыл, Қызылорда) бойын­ша «Егемен Қазақстанның» арнаулы тілшісі» деген тың жобасы. Бұл – байырғы Түркістан аймағындағы кемі 5 миллион отандастың рухани-мәдени, әдеби-көсемсөздік талғамын түзеу деген сөз. Біздіңше, бұл жоба 2008–2012 жылдары сәтімен жүзеге асты.

«Өріктердің бастары қызыл жал­қын...», «Кеңсай күн­­гей­­­­дегі көр­­шілер», «Сәуір­­­­дің са­малы», «Кәсіп­кер ке­лін­шек­тер», «Жуалының жуса­ны», «Ай астын­дағы арқар­лар», «Қазығұрттың қы­­мызы», «Қызылқұмның қы­мы­ра­ны», «Сайрам-Өгем дегенде, Сайрам-Өгем...», «Ақсуым – арымдай, Жабағылым – жанымдай», «Тасқынға – тосқын», «Арал. Арал. Аралым...», «Кітаптың да, кітап­ха­нашының да қабағында кір­бің көп...», «Бәрекелді, би бол­дың...» т.б. мақалаларын ұмыт­па­ған шығар­сыздар.

Бәрі де – көркем әңгіме же­лісіндей, әлеумет аңсарындай, жұртшылық арманындай оқыла­тын еңбектер. Сыны сындарлы, ұсынысы ұғымды, талқысы тиянақты, бағасы байыпты. Реніші де, уәжі де оқырманға ой салады. Бірақ осының баршасын бір мұратқа бағындыратын автордың қаламгерлік сипаты бар. Ол – терең де табиғи мәдениеті. Махаңның есімінің өзі – мәдениет ұғымының баламасы болса, ісі де осы маз­мұнды аша түседі. Тақырыпты таңдау мәдениеті, мазмұнды ашу мәдениеті, дәлел-дәйекті көрсету мәдениеті, кейіпкер яки сұхбатшы табу мәдениеті, сұрақ қою, жауап алу мәдениеті, нысананы айқындау мен өзектілігін жеткізу мәдениеті, мәселені шешу мәдениеті, ұсыныс беру мәдениеті, қорытынды жасау мәдениеті.

Көсемсөзші Мархабат Байғұт шығармашылығының нәзік те талғамды қыры – қайталанбас юморы, кейде ащы сарказм. Автордың сөзінде, сөз тіркесінде, ұғымында, бейнесінде елең еткізетін әжуа, әзіл жетіп артылады. Мәселен, келмеске кеткен бұрынғы одақтың аббревиатурсын тура қайталамай, «Сы-Сы-Сырыңыз» дей салады. Бұған бір жымиясыз. «Совхоз-кеңшарыңыз» қазақша саптама етік киіп, «сапқоз» болып тұрады. Кешегі күнге дейін 700 ақын-жазушының басын қосқан ұйым «Қазжазодақ» қалпында біраз нәрсені меңзеп жібереді. Махаң суреткер ретінде ғана емес, көсемсөзші ретінде сөйлемін «мәнзелдес», «құмбылсың» деп аяқтағанда, дәстүр мен жа­ңа­шылдық төс қағыстырып аман­дасқандай көрінеді. Қалам­гер дәл осылай бүгінгі тіл ғы­лымы көнерген жұрнақ санайтын «-тұғын» (баратұғын), «-дайын» (Байдулладайын, Дула­тыңыздайын) қосымшалары Ма­хаңда жергілікті ерекшелік пен кісі сипатын ашатын реңкке айналады. Бүгінгі қилы неологизм ішіндегі «sms»-ті (хабарлама) «Бұл – «эсэмэс» емес. Емес-емес-емес» деп әжуалап та қояды. Автор мен оқырманды тең құрметтеп, байырғы ұғымдағы дерексіз зат есімдерді сыпайы, кейде сыни қимыл-қозғалысқа – ерекше етістікке түрлендіреді. Мысалы: тәнтіленесіз, қағидалайды, мәніс­телді, мағұлымдады, оқырың­қырайды т.б. Көсемсөзші өңірдің бүгінін айтып, бағзы дәуірін тұспалдап, облысты – «уалаят», тарихты – «тауарих» деп саналы түрде жазғанда, ұстанымын қадірлейсіз. Ал мәтін мен стильге келсек, М.Байғұтта ешкімге ұқсамайтын мық шеге атаулы сөйлем, интонациялық қайырым бар. Мәселен, «Бұл аз жазады екен дә. Дейтінбіз» т.б.

«Теңіз тамшысынан танылады» деген, бәрімізді ширек ғасыр толғандырып, ойландырып, әбіржітіп барып, Президенттің Ұлттық құрылтайдағы ұсыны­сымен «Ұлттық кітап күні» болып жаңғырған құндылық туралы яки кітапхана жөніндегі мақаласына оралайықшы. Ол не кірбің? Материалдың көсемсөздігі, көсемдігі қай жерінде? Мархабат Байғұттың осы материалын қай­та оқып, қайталап тоқып кө­рейік. Жазушы Шымкентте өткен «Кітап және оқу» атты аймақ­тық фестивальға қатысқан. Әлеу­меттік жағдай еңсесін түсірген кітапханашыны, шараға бейжай, әупірімдеп жинала қалған қаймана қауымды көрген. Қаламгер осы жағдайдан, суреттен, бейнеден қоғамдық ой түйеді. Жауапты зия­лы тән мінез көрсетеді. Әрине, Махаңның өзіне тән мәдениетті, бірақ тегеурінді мінез. Көсемсөздің әлеуметтік көтерген жүгі, ой-пайым қисыны, көңіл күй ауаны, бағалауы мен қортытындылауы, оятуы мен серпілтуі, түйдек-түйдек дерек-дәйегі – қалам қазанатының қайталанбас қолтаңбасы.

Автор оқырман мен кәсіп иелерін: «Бүгінгі кітапханашыңыз ағартушы, санаткер болмаққа парыздар. Күрескерлік танытуға тиіс» деп бір ойландырса, әлеумет ішіндегі әлеует пен әлеуетсізге қарап: «Төрт жүз әйелден төрт келіншек кітапқа жақындаса да жаман емес-ау деп жұбандық» дейді. Рас, бұл «жүзден – бір» – трагедия. Көсемсөзшіге осынау ащы сөз, эмоция жұртты, оқыр­манды қамшылау үшін қа­жет болып тұр. Арғы жағында мамандарға сөз беріп, мәселенің мәнісін түсіндіріп, жанкүйерлік жобаларды ортаға салып, облыс әкімдігіне жаңадан келіп жатқан басшы мен қосшыларға сындарлы ұсыныс айтады.

Әкім дегеннен шығады, Махаң – өмірінің едәуір бөлігін мемлекеттік қызметке арнаған жан. Оңтүстік Қазақстан облысының жеті әкімі тұсында жұмыс істеп, мемуарлық «Ақтолайғай» туындысында «Кімдерге сөз жазбадық? Кімдерге баяндама әзірлемедік?» деп сұрақ қоятыны бар. Нені болса да беріліп, жауапты орындайтын «шенеунік қаламгер» Мархабат Байғұттың ол мұрасын болашақ зерттеушілер билік сарайына ерте барып, кеш қайтқан әйгілі Жүсіп Баласағұнидың «Құтты билігіндей» тірнектеп жинап, архивіндегі қолжазбасымен салыс­тырып дәлелдеп жатса, алғыстан басқа айтарымыз жоқ. Өйткені ол да – қалам қазанатының көсем­сөздік мұрасы.

Айтқандайын, ілгері жолда Мархабат Байғұттың ғылыми қабілетін аңғарғанымызды жет­кіз­дік. Иә, жазушының жастай тағдыр соқпағымен (әскери кезең) Новосібірге аялдауы, «айналайын Акулич» көкесінің ғылым қаласы кітапханасы мен мәдени орындарын аралатуы, басқа да бұйырған жол, несібе – Махаңның тәржімешілдік қабілетін ашып, сөз атаулыны зерттеуге жұмылдырған секілді. Оның прозасынан да, публицистикасынан да әрдайым ғылымға жүгінгені байқалады. Бұл – бір. Екіншіден, көп жыл облыстық тіл басқармасына жетекшілік етуі мен Шымкент пединститутындағы оқытушылық «0,3 ставкасы» әлгі аңлаудың алғау­сыз екенін айқындайды. Қалам­гердің зерттеушілік қасиеті – көсемсөзін де, көркем сөзін де толықтыратын сипат.

Жалпы, шынайы ақын-жа­зушының мақаласы, жазбалары да шынайы. Мысалы, біз классикалық әдебиетіміздің қыр­шындары Жүсіпбек пен Мағ­жанның әдеби эсселерін, саяси публицистикасын оқығанды ұнатамыз. Неге? Өздері жуан ортасында жүрген үдеріске, қаламдастарына берген ақ-адал бағасы үшін!

Бір ақын замандасы Махаңның кіршіксіздігін көріп, «Тым тазасың. Қатарға қосыламын десең, саған бір уыс арамдық керек!» деп кеңес беріпті. Сірә, жазушыға ондайдың бір тозаңы да қажет болмаған. Осы тұрғыдан да ол Жүсіпбек пен Мағжанға жақындай түседі. Жарықтық өзі: «Тазалығы тұнып тұрмаса, қалам иесі ағынан жары­лып, адалын алға тартпайды» деп жазып та кетіпті. Күмән келтір­медік.

Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ,

ҰҒА академигі