Балжан Бақытқалиқызы, салық маманы:
– Қазір әлеуметтік желілер мен интернетте «декретке миллионмен шықтым» деген ақпараттар жиі ұшырасады. Біреулер бұл жолмен жақсы табысқа жетіп жатса, енді бірі дәл сол жағдайға тап бола тұра, ешқандай төлем ала алмай отыр. Неліктен?
Бір үйдің екі келіні де бала көтеріп отырса да, бірі декреттік төлем алады, екіншісі алмайды. Бұл әділетті ме? Әрине, жоқ. Осы айырмашылықтың неден туындайтынын әрі ата-аналарға қандай құқықтар берілетініне үңілейік. Сонымен қатар қазіргі заңда бар, бірақ көпшілік біле бермейтін нормаларға да тоқталамыз. Мысалы, кей жағдайда әкелердің өзі декретке шығып, жұмыс орнын сақтап қалып жүр.
Елдегі декреттік төлемдер үш түрлі болады. Біріншісі – жүктілік пен босануға байланысты табысынан айырылғаны үшін төленетін бір реттік көмек. Ол тек ресми жұмыс істейтін жүкті әйелдерге ғана беріледі. Бұл төлемді алу үшін алдымен уақытша еңбекке жарамсыздық парағын алу керек. Мұндай парақ жүкті әйелдің тіркелген емханасы арқылы беріледі. Мысалы, Шығыс Қазақстан мен Абай облыстарында 27-аптадан бастап беріледі, өйткені бұл аймақтар бұрын ядролық сынақ аймағы болған. Қалған облыстарда 30-аптада беріледі.
Бірақ бұл парақты жұмыс істемейтін әйел ала алмайды, себебі оны алу үшін жұмыс орныңыздан немесе жеке кәсіпкерлігіңізді растайтын құжат тапсыру керек. Жұмыссыз, үй шаруасында отырған аналар мұндай анықтама тапсыра алмайды. Сондықтан олар бұл төлемнен қағылады. Дегенмен кей аналар жүктілігін білгеннен кейін ресми жұмысқа орналасып немесе жеке кәсіпкер болып тіркеліп, қажетті төлемге жол ашады. Бұл – заң бұзушылық емес, бірақ өкінішке қарай, жүйенің осалдығын көрсетеді.
Ал төлем сомасы қалай есептеледі? Егер әйел адам 2025 жылдың 27 шілдесінде уақытша жарамсыздық парағын алса, кейінгі 12 айдағы орташа табысы есепке алынады, яғни 2024 жылдың 1 шілдесінен 2025 жылдың 30 маусымына дейінгі кезең. Ай сайынғы жалақысы 200 мың теңге болса, оның ішінен 10% зейнетақы жарнасы ұсталып, 180 000 теңге болып есептеледі. Бұл сома декреттік демалыс кезеңіне сәйкес коэффициентке көбейтіледі (мысалы, 126 күн / 30 күн = 4,2). Яғни 180 000 × 4,2 = 756 000 теңге. Осыдан тағы 10% зейнетақы жарнасы алынып, әйелдің қолына шамамен 680 400 теңге төленеді. Бұл жүктілік және босануға байланысты төленетін төлемнің мысалы.
Екіншісі – бала туған кездегі бір реттік төлем, халық арасында «жөргекпұл» деп те аталады. Табысы бар-жоғына қарамастан барлық босанған әйелдерге төленеді. Оның мөлшері баланың нешінші екеніне байланысты, айлық есептік көрсеткіш (2025 жылы 1 АЕК – 3 932 теңге) арқылы есептеледі. Егер бұл сіздің бірінші, екінші немесе үшінші балаңыз болса 38 АЕК, яғни 149 416 теңге аласыз. Ал төртінші немесе одан көп баланы дүниеге әкелсеңіз 63 АЕК, яғни, 247 716 теңге беріледі.
Үшінші түрі – бала күтіміне байланысты ай сайынғы төлем. Бұл жәрдемақыны баланың анасы, әкесі немесе ресми түрде асырап алушы ала алады. Бірақ екеуі қатар ала алмайды, тек бір адамға ғана рәсімделеді. Егер жәрдемақыны үй шаруасындағы ана (немесе әке) алатын болса, онда ол баланың реттік санына қарай есептеледі. Мысалы, бірінші балаға – 22 648 теңге, екіншісіне – 26 777 теңге, үшіншісіне – 30 866 теңге, ал төртінші және одан кейінгі балаларға 34 995 теңге ай сайын төленеді.
Егер бала күтіміне шыққан ата-ана ресми жұмыс істеп, табысынан айырылса, онда мемлекет оған табысының 40%-ы көлемінде төлем жасайды. Мысалы, орташа жалақысы 180 000 теңге болса, соның 40%-ы 72 000 теңге түседі. Бұл сомадан 10% зейнетақы жарнасы ұсталып, ата-ана 64 800 теңге алады. Ақша бала 1,5 жасқа толғанға дейін ай сайын төленіп отырады. Алайда жүйенің өз шектеулері бар. Декреттік төлемнің ең төменгі және ең жоғарғы шегі бар. Мысалы, сіздің жалақыңыз 1 млн теңге болса да, бәрібір төлем белгілі бір шекпен есептеледі. Ал жалақыңыз тым төмен болса да, мемлекет ең төменгі шекке сай мөлшерде есептеп береді. Мәселен, кей ананың жалақысы 30 мың теңге болғанына қарамастан, оған мемлекет шамамен 85 мың теңгемен есеп жүргізеді.
Менің көзқарасым бойынша, біздегі жүйені түбегейлі өзгерту керек. Төлемдер тек ресми табысқа емес, барлық анаға тең мөлшерде тағайындалуға тиіс. Қазір байқағанымыз, заңды ептілікпен айналып өтетіндер көбірек алады. Ал шын мұқтаж, бірақ заңнан аттамайтын, не болмаса тіркелмеген жұмыс істейтін аналар ештеңе алмай қалып отыр. Осылайша, бір қоғамда екі түрлі жағдайда өмір сүріп жатқан аналарды көреміз. Бұл – әділетсіздік. Кейбір аналар тіпті жалған кәсіпкерлік ашып, декретке шыққанын дәлелдеп, жәрдемақы алып жүр. Бірақ бұл әрекеті үшін кейін сот алдында жауап беріп, алған ақшасын қайтарып, кей жағдайда қылмыстық жауапкершілікке де тартылады. Мұндай жағдайлар жылдан-жылға көбейіп келеді. Бұл ережелер 2005 жылы қабылданған. Енді, міне 2025 жыл. Жаңа көзқарас керек. Қоғамдық қорға ортақ және тең есептейтін формула енгізілсе екен деймін. Әр ана мен әр бала лайықты қолдауға, бірдей жәрдемақыға ие болуға тиіс. Өйткені олардың бәрі – ел болашағы.
Осы тұста қызық бір жағдайды айтайын. Ірі екі банк бірігіп, бірқатар қызметкерлерді қысқартуға ұшыратқан кезде, баласы 3 жасқа толмаған бір әке декреттік демалысқа шығу арқылы өз жұмыс орнын сақтап қалған. Бұл – заңда көрсетілген құқық. Яғни балаңыз 3 жасқа толмаған болса, сіз (ата-ана ретінде) декреттік демалысқа шығып, жұмысыңыздан қысқартылудан заңмен қорғала аласыз. Бұны көбі біле бермейді. Айтпақшы, уақытша жұмысқа жарамсыздық парағы берілген күннен бастап 1 жыл, ал баланың туу туралы куәлігі 1,5 жыл ішінде ғана жарамды. Бұл мерзімдер өтіп кетсе, ешқандай төлем тағайындалмайды. Сондықтан құжаттарды дер кезінде тапсыру маңызды.
Бір айтқанда барлық қырын қамтып шығу мүмкін емес. Бірақ басты мәселе – жүйенің өзектілігі мен әділдігі туралы ойланатын уақыт келді. Ананың да, баланың да жағдайы – тек отбасының емес, мемлекеттің де жауапкершілігі.
Дайындаған –
Елігімай ТӨҢКЕР,
«Egemen Qazaqstan»