Өткен аптаның соңында әлем назары АҚШ-қа ауды. Ақүйде Президент Дональд Трамптың араағайындығымен Әзербайжан Президенті Ильхам Әлиев пен Армения Премьер-министрі Никол Пашинян бейбіт келісімге қол қойды. Осы келісім арқылы қос елдің арасындағы территория дауын шешудің қағидаттары бекітілді.
Келісім құжатының мәтінін беделді ақпарат құралдары жарыса жариялады. Ал сол келісімнің ең өткір тармақтарының бірі – Армения аумағындағы Зангезур дәлізі арқылы өтетін транзит бағытын АҚШ-тың 99 жылға жалға алып, басқару/дамыту құқығына ие болуы.
Бұл келісім әлі күнге жекелеген кабинеттерден бастап, мемлекеттердің үлкен саяси орындарында да талқыланып жатқаны анық. Осы ретте ел алғашқылардың бірі болып реакция білдіріп, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев қос елдің басшыларымен телефон арқылы тілдесіп, еліміздің бейбіт ұстанымын жеткізіп, айтулы қуанышпен құттықтады.
Десе де Иран тарапы мұны қауіпсіздікке төнген қатер деп атап, өз қарсылығын білдірді. Ол туралы «Al Jazeera», «Iran International» ақпарат агенттіктері жариялады.
АҚШ-тың (Трамп әкімшілігінің) мұндағы мақсаты не деген сауалға келсек, Вашингтон ұзақ уақытқа созылып, екі елге соғыс қаупін туғызған Қарабақ қақтығысынан кейін бұл маңнан Ресейдің ықпалын азайтып, кеңістікке өз ережесімен кіруді көздеген сыңайлы. Сондай-ақ Түркия – Әзербайжан – Орталық Азия бағытындағы Шығыс-Батыс логистикасын жеделдету, энергетика мен транзитке жаңа есік ашуды да басым бағыт етіп алып отыр, бұл алдымен Еуропа нарығы үшін де үлкен мүмкіндік болмақ.
Жалпы, өңірде орнаған бұл тұрақтылық біздің елге пайдасын тигізбесе, зияны жоқ. Себебі теңізге тікелей шыға алмайтын мемлекет болғандықтан еліміз үшін құрлықтық транзит бағыттарының маңызы алтыннан да қымбат. Бұл жаңалық алдымен тауар айналымына оң әсер бергелі отыр.
«Қазақстан темір жолы» мен Әзербайжанның тиісті министрлігі арасындағы жуырдағы келіссөздері – цифрландыру, қуат арттыру, «жол картасындағы» тар жолдарды ашу – еліміз үшін тиімді қадам. Қысқасы, Зангезур арқылы теміржолдың қайта қосылуы Орта дәліздің өткізу қабілетін еселеп ұлғайтып, Жерорта теңізіне дейін созылады.
Жалпы, Зангезур дәлізін 99 жылға АҚШ-қа беру шешімі өңірлік және халықаралық қатынастарға қалай әсер етуі мүмкін? Бұл келісім Ресей мен Иранның өңірдегі ықпалын әлсірете ме, АҚШ-тың Орта дәліз жобасына араласуы Қытайдың да, Түркияның да мүдделеріне қайшы келмей ме, деген сауалдар алдағы уақытта да талқылана беретін сыңайлы. Сарапшылар бұл сұрақтарға әлі де жауап іздеп, түрлі болжам айтып жатыр.
Отандық саясаттанушы Жанерке Қайратқызының айтуынша, бұл келісімде Қазақстанның үлесі аз емес деуге болады.
– Себебі біздің ел әрқашан сыртқы саясаттағы көпвекторлы, бітімгерлік әрі бейтарап позициялардың аясында екі мемлекеттің бейбіт келісімге келуін үнемі алға тартып келген. Осы орайда өзінің алаңын келіссөз жүргізуге ұсынған, әлі де ұсынып отыр.
Бұл жердегі негізгі келіспеушіліктер территориялық түйткілдерден туған. Бірақ олар өз шешімін тапты. Әзербайжан тарапы Қарабақты өз еншісіне алды. Ендігі ретте осы келісімдерге сәйкес Арменияның өз Конституциясына өзгеріс енгізуі күн тәртібінде тұр.
Екі ел арасындағы қақтығыстарда Әзербайжан үлкен үстемдікке қол жеткізген. Өздеріне қаншалықты ауыр тисе де Армения халқы мұны қабылдауға мәжбүр болды. Алайда Конституцияға қандай да бір өзгеріс енгізу оңай шешілетін шаруа болмайын деп тұр. Дегенмен Қарабақтың Әзербайжан еліне өтетінін армениялықтар іштей мойындап, қабылдайтын сияқты. Десе де бұл мәселе, яғни конституциялық өзгеріс енгізу бүкілхалықтық референдумға түсетін болса, халық ішіндегі біраз дүмпуге әкелуі мүмкін. Өйткені Армения үшін бұл өте нәзік тақырыптардың бірі, – дейді саяси сарапшы Ж.Қайратқызы.
Осы ретте қос ел арасындағы үлкен дауға нүкте қойған бейбіт декларацияға АҚШ-тың араласуы Оңтүстік Кавказдағы геосаяси тепе-теңдікті қаншалықты өзгертуі мүмкін деген сұрақ та біраздың көкейін мазалағаны анық.
– АҚШ-тың бітімгерлік миссиясы, алға қойған мақсаттары расымен жүзеге асатын болса, бұл Американың Оңтүстік Кавказ, жалпы, Еуразия-аумағындағы ықпалын әлдеқайда арттыратыны сөзсіз.
Бұл дәлізді кейбір сарапшылар Суэц каналымен теңестіріп жатады. Егер бұл төңіректегі жобалар шынымен жүзеге асатын болса, тауар айналымының логистикасын қысқартып, 40 пайызға дейін тиімділік беруге тиіс. Бірақ бұл жерде геосаяси тұрғыдан алып қарасақ, ірі ойыншылардың, державалардың мүддесі тұр. Аталған жобаның жүзеге асуы Қазақстан үшін де Орта дәлізді дамытуға, логистикалық тұрғыдан әлеуетімізді арттыруға мүмкіндік береді, – дейді саясаттанушы.
Дегенмен Жанерке Қайратқызы Зангезур төңірегінде әңгіме қозғағанда Қытай, Ресей, Иран сынды алпауыттардың да мүддесі бар екенін ұмытпауымыз керектігін еске салды. Иран қазірдің өзінен дабыл қағып жатыр.
– Себебі Иран Армения аумағы арқылы Орталық Азиямен өзінің Оңтүстік және Солтүстік дәлізін дамытпақшы. Сол себепті бұл жерде үлкен мүдделердің бәсекесі бар. Ал біздің ел көпвекторлы, бейтарап ұстанымын басшылыққа алып отыр. Бұл жерде қай державаның ұсынған келісім жобасы мемлекеттер үшін тиімді болса, меніңше сол іске асады. Егер АҚШ мойнына алған міндеттемелерін орындаса, Әзербайжан мен Арменияны татуластыру кезінде Дональд Трамптың айтқан сөздері, ұсынған жобалары расында іске асатын болса, экономикалық, логистикалық, инфрақұрылымдық тұрғыдан да, өзіміздің мұнай, тауар тасымалын әртараптандыру бойынша да үлкен мүмкіндік ашылғалы тұр.
Бұл тек қана Қазақстан үшін ғана емес, сонымен қатар Қытай үшін де және өзге де түркі елдері, әсіресе Түркия мен Әзербайжан үшін тиімді жоба болғалы тұр, – дейді саясаттанушы Ж.Қайратқызы.
Қалай десек те Зангезур төңірегіндегі дауды шешуге ниеттеніп, геосаяси бетбұрыс жасаған Ақүйдегі келісім біраз елдердің қарсылығын туғызғанымен, жалпы жаһанның көңілін демдеді.