Банктер бағытын өзгертеді

Халықты қандай өзгерістер күтіп тұр?

Жаңа заңның басты жаңалы­ғы – банктерге лицен­зияның екі түрін енгізу. Ірі ойыншылар бұрынғыдай әмбебап лицен­зия­мен жұмысын жалғастырады. Ал нарыққа жаңадан кіргісі ке­летіндерге, соның ішінде банкке айналуды көздейтін микроқаржы ұйымдарына базалық лицензия беріледі. Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің төрағасы Мәдина Әбілқасымова бұл туралы былай деді:

«Мұндай лицензия капи­тал­ға қойылатын талаптарды тө­мен­детеді әрі активтер көле­міне шектеу қояды. Яғни базалық лицензия алған банктің активтері 500 млрд теңгеден аспауға тиіс. Минималды капитал көлемі – 10 млрд теңге. Ал әмбебап лицензия алған банктерге бұл шек 20 млрд теңге болады. Соны­мен қатар базалық банк­терге қа­таң қадағалау талаптары жұмсар­тылады».

Қазірдің өзінде бірнеше микроқаржылық ұйым банк моделіне көшуді жоспарлап отыр. Мысалы, KMF және BNK Finance компаниялары банкке айналып үлгерді. Ал жаңа заң клиент­тердің құқығын қорғауды күшейтуді көздейді. Банктер мен қаржы ұйымдарының тұтынушыға мәжбүрлі қызмет ұсыну, шарттарды жасыру секілді әдістеріне тыйым салынбақ.

«Қазір қаржылық қызметті белсенді ұсынып жүрген банктік емес ұйымдарға қойылатын талаптар күшейтіледі. Олар ақпарат­тық қауіпсіздікті сақтау мен клиенттердің құқығын қорғауға міндетті болады. Бұл халықтың тәуекелін азайтып, жалпы қаржы жүйесіне деген сенімді арттырады», дейді Мәдина Әбілқасымова.

Жаңа заңның маңызды бөлігі – мінез-құлықты қадағалау жүйесін күшейту. Бұл банктерді клиент алдында ашық болуға міндеттейді.

«Жаңа заң аясында мінез-құлық­тық қадағалау кешенді жүйеге айналады. Ол пруденция­лық қа­дағалаумен теңестіріледі. Мақ­сат – тұтынушы құқығын қор­ғау. Қаржы ұйымдары өз өнімдері туралы ақпаратты толық әрі сапалы ашуға міндетті. Қазірдің өзінде мұндай талаптар бар, бірақ біз оны одан әрі күшейтеміз», деді М.Әбілқасымова.

Ұлттық банк төрағасының орынбасары Виталий Тутушкин­нің айтуынша, бұл тәуелсіз ел тарихындағы банктер туралы төртінші заң болмақ. Қазір құжат Сенаттың қарауында жатыр.

«Алғашқы заңдар 1990 және 1995 жылдары қабылданды, олар банк бизнесінің негізін қалады. Қазіргі қолданыстағы заң да 1995 жылы шыққан. Бірақ ол уақыт өте келе талай өзгеріске түсті. Енді ел экономикасының қазіргі даму кезеңі банк секторының рөлін қайта ойлауды талап етіп отыр. Жаңа заң осы заманғы үрдістерге сай болуы керек, ол экономиканы ынталандырып, финтех пен жаңа технологиялардың дамуына жол ашуға тиіс», дейді В.Тутушкин.

Кімге пайдалы, кімге зиян?

Сарапшылардың айтуынша, түзетулердің бір бөлігі шын мәнінде қажет, бірақ кейбір нормалар жүйенің тұрақтылығына зиян келтіруі мүмкін. Бұл туралы Қазақстан қаржыгерлер қауым­дастығының төрағасы Елена Бахмутова пікір білдірді. Қар­жы­­гердің айтуынша, қазір заң жоба­сында қарыз алушыларды қо­рғауға тым біржақты көңіл бөлін­ген. Бұл идеяның өзі дұрыс бол­ға­ны­мен, орындалу тәсілдері күмәнді.

«Қарыз алушылардың құқы­ғын қорғау – өте маңызды бағыт. Бұған ешкім қарсы емес. Бұл әлем­дік тәжірибеде де бар. Өйт­кені қаржылық өнімдер күрделі, ал банк пен басқа ұйымдар клиенттің өнімді дұрыс түсінгеніне, қабыл­даған міндеттемелерін орындай ала­ты­нына көз жеткізуге тиіс. Халық­аралық тәжірибедегі мінез-құлық­ты қадағалаудың мәні – осы», дейді ол.

Алайда ол соңғы енгізілген нормалардың шектен тыс екенін айтады. Былтыр заңға кепілсіз несие алу үшін ерлі-зайыптылардың келі­сімі міндетті деген норма ен­гізілген. Ал егер қандай да бір себеппен келісім дұрыс рәсім­делмесе, шарт жарамсыз деп танылады.

«Бұл жерде мәселе былай: егер мәміле жарамсыз деп танылса, тараптар бастапқы жағдайға оралуға тиіс. Яғни қарыз алушы банктен алған ақшаны қайтарып, несие шартын жоюға міндетті. Рәсімдеу барысында кеткен қателік үшін реттеуші тарапынан банкке санкция қолдануға болады. Бірақ қолданыстағы заңға сәйкес, банк процедураны бұза отырып берілген несиені қайтаруды талап ете алмайды. Демек, несие кешірілуі тиіс. Әлемнің бірде-бір елінде мұндай тетік жоқ. Бұл өте қауіпті тәжірибе», дейді қаржыгер.

Елена Бахмутованың пікірін­ше, мұндай түзетулердің бәрін біріктіретін ортақ мәселе бар. Бірін­­шіден, олар банктер үшін тәуекелді арттырады. Екінші­ден, қарыз алушылардың өз міндетте­месінен жалта­руына жағдай жасайды. Ал банктер несие бергенде тартыл­ған қаражатты пайдаланады, соның ішінде халықтың депозит ақ­шасын. Бұл қаражатты банк кейін сыйақысымен қоса қайта­руы керек. Егер қарызды қай­тару рәсімдік қателікке байланыс­ты мүмкін болмай қалса, бұл – бүкіл жүйеге соққы. Ал әкімшілік кедер­гілер­дің негізсіз өсуі адал тұтыну­шы­лардың басым бөлігі үшін қар­жы­лық қызметтерді алуды қиындатады.

«Өз тәуекелдерін бағалай алмайтын тұтынушыларға қаржы өнімдеріне қолжетімділікті шектеу әдістері бүкіл нарыққа бірдей қол­данылмауы керек. Әйтпесе адал тұтынушылар зардап шегеді», деді.

Заң жобасындағы маңызды өзгеріс әмбебап және базалық лицензия енгізу екенін жоғарыда айттық. Бұл өзгерістің де екіұшты тұстары бар екеніне қаржыгер назар аудартып отыр.

«Қазір біздегі барлық банктер әмбебап: депозит қабылдайды, несие береді, валютамен жұмыс істейді, аударым жасайды. Ал база­лық лицензия тек белгілі бір қыз­меттерді ғана ұсынуға мүмкін­дік береді. Әсіресе резидент емес­термен және күрделі қаржы құралдарымен жұмысқа шектеу қойылады. Мұндай банктердің қызметіне сұраныс бола ма, уақыт көрсетеді», дейді Е.Бахмутова.

Сонымен қатар ол базалық лицензия алған банктердегі клиент депозиттеріне қатысты белгісіздік бар екенін айтты.

«Клиенттердің базалық банк­тер­дегі депозиттеріне қойыла­тын шектеулер қаншалық­ты дұ­рыс екенін түсіну қиын. Өйткені кез келген адамның немесе кәсіп­кердің ағымдағы шотында ірі сома жатуы мүмкін. Бұл да депозит болып саналады және кепілдендіру жүйесіне кіреді. Демек, мұндай шектеудің қандай тәуекелді жабатыны түсініксіз», деді қаржыгер.

Сарапшы базалық лицензия идеясын тағы бір қауіппен байланыстырды. Қазір базалық банк лицензиясын ҚНРДА беретін болса, Ұлттық банк өз кезегінде төлем ұйымдарына лицензия беруді жоспарлап отыр. Бұл ұйымдарға да банк аударымдарын жасау және электрондық ақша шығару құқығы ұсынылады. Қазір мұндай құқық тек банктерде және банк шоттарын жүргізуге рұқсаты бар «Қазпоштада» ғана бар. Ал төлем ұйымдарына лицензия талап етілмейді, олар тек Ұлттық банк­те тіркелсе жеткілікті. Кейінгі уақытта бұл нарық күрт өсіп кетті. Елімізде мұндай ұйымдардың саны шамамен 130-ға жеткен.