Қайтпай сұлтан немесе тарихи тұлғаның беймәлім қырлары

Соңғы үлгідегі технологиямен жабдықталған музейдің ішкі келбеті ерекше безендіріліпті. Пайғамбар мешітінің іргетасы қаланған алғашқы күнінен бастап қалыптасу тарихы кезең-кезеңімен сәтті ұсынылған. Мұнда экскурсия араб тілінде жүргізіледі екен. Аудармасын бір мезгілде әлемнің көптеген тіліне тәржімалайтын электронды құрал арқылы тыңдай аласыз. Бізге оның қажеті болмады. Құран тілін жетік меңгерген Қызылорда облысының бас имамы Дастан Жанасұлы араб тілінен тікелей аударма жасады.

– Нұреке, мына мінберге жақ­сы­лап зер салыңыз, – деді ол музейдің ортаңғы бөлігіне жет­кенде, – қазақ даласынан шық­қан Қайтпай атты сұл­т­ан жасатып, Пайғамбар меші­тіне сыйға тартқан. Бұрын-соңды Қайт­пай сұлтан туралы естіп пе едіңіз?

Қайтпай сұлтанның есімін бұ­рын-соңды естімеген екенбіз. Таң­данатын да жағдайымыз бар. Өзі қазақ даласынан шыққан сұлтан болса! Анау-мынау емес, Пайғамбар мешітіне арнап мінбер салдырса! Қалайша таңғалмайсыз!

Қош. Сонымен мінбердің та­ри­хына келейік. 1481 жыл Пайғам­бар мешітінен өрт шығып, Алла елшісі­нің қабіріне дейін отқа оранады. Тілсіз жау шарпыған киелі орын жарамсыз күйге түсіп, көп ұза­май қалпына келтіру жұмысы бас­тала­ды. 1483 жылы Мысыр мен Шам­ның (Сирия) билеушісі Әл-Әшраф Қайтпай сұлтан арнайы мінбер жасатып, оны Пайғамбар мешітіне сыйға тартады. Мінбер мешітте 1593 жылға дейін қызмет етіпті. Дәл сол жылы ІІІ Мұрад сұлтан мешітке жаңа мінбер орнатып, Қайтпай сұлтанның мінберін Құба мешітіне көшіреді. Ал Құба мешітінің адамзат баласын тура жолға шақырған ислам діні келгеннен кейінгі салынған ең алғашқы құлшылық ордасы екендігі баршаға белгілі. Құба мешітінің құрылысына Мұхаммед пайғамбарымыздың өзі араласып, қолы тиген. Мінбер 2016 жылы «Мәдина тарихының ажырамас бөлігі және Пайғамбар мешітіне байланысты сирек мұра» ретінде Құба мешітінен Пайғамбар мешітінің тарихына арналған музейге ауыстырылған.

Пайғамбар мешітіндегі «Рауда шарифаға» орнатылған михраб пен оның жазуы.

Мінбер аппақ мәрмәрдан жасалыпты. Ал үстіңгі бөлігі алтын бояумен бедерленген. Ағаш есік­тен, жеті баспалдақтан тұрады. Есіктің жоғары жағындағы маң­дайшасына Құранның «Нахыл» сүресінің 90-аяты ойып жазылған: «Негізінде Алла әділетті, игілікті және ағайынға қарайласуды бұйы­рады. Және де арсыздықтан, қар­сылықтан әм зорекерліктен тыяды. Сендерге насихат береді. Әрине, түсінерсіңдер».

Бір ерекшелігі, мінберді жасау кезінде сол дәуірдегі ең үздік тех­нология қолданылған көріне­ді. Әр бөлігіне дейін мұқият ойлас­тырылған. Мәселен, бір ғана есікті жасауға ағаш өңдеудің түрлі әдіс-тәсілін пайдаланыпты. Есіктің бөлік­тері ұқыпты өңделген ағаш кесекте­рінен жиналып, өрнектері піл сүйегінен ойылған. Мінбердегі ою-өрнектің бір бөлігі қашалған жазудан тұрады. Онда 1468 жылдан 1496 жылға дейін Мысыр мен Сирияны билеген Қайтпай сұлтанның есімі жазылып, мақтау айтылған.

Қайтпай сұлтанның есімімен тығыз байланысты екінші жәдігер – Пайғамбар мешітіндегі михраб. Михраб дегеніміз – мінәжат ету­шілерге арналған құбыланы бағ­­дар­лап тұратын бағдаршы, намаз­­дағы имамның орнын көрсе­те­тін белгі. Көптеген деректе Қайт­пай сұлтанның михрабы аталған мешіттегі «Рауда шарифада» (қа­сиетті бақша) орналасқан делінеді. «Қасиетті бақша» – мешіттің бір бөлігі ғана. Онда намаз оқыған адам мол сауапқа кенеледі. «Қа­сиет­­ті бақша» туралы Алла Елші­сі көзі тірісінде: «Менің үйім мен мін­берімнің арасы – жәннат бақша­ла­рының бір бақшасы», деп айт­қан. Сондықтан мұсылмандар Пайғам­бар мешітіне барғанда міндетті түрде «қасиетті бақшаға» кіріп, сол жерде екі рәкат намаз оқуға асығады.

Музейдегі мінбер тарихы жазылған тақта.

Сәті түсіп, осы «Рауда шарифада» болу бізге де нәсіп етті. Сонда мәрмәрдан жасалған михраб­­тың жоғары тұсындағы қошқар мүйіз оюы көзімізге оттай басыл­ды. Кә­дім­гі қазақтың қошқар мүйіз өрнегі. Бір деректе Қайтпай сұл­тан осы михрабты Пайғамбар ме­шітіне 1484 жылы сый ретінде жіберіп, ол сол жылдың 17 қаң­тарында – Құрбан айт мейрамында орнатылған деп айтылады.

Тарихи деректерге сүйенсек, Қыпшақ даласынан шыққан 25 сұл­тан араб елін 135 жылдай басқарған. Соның ішінде, мәм­лүктерді, жалпы Мысырды биле­ген сұлтандардың ішінде Қайт­пай сұлтанның есімі Бейбарыс бабамыздан кейін ерекше дәріп­теледі. Оның даңқы дарынды басқарушылық өнерімен, соғыс­тағы ержүректігімен, қайтпас-қайсар батырлығымен, айрықша қайырымдылығы және ислам ді­ніне сіңірген еңбегімен шыққан. Кейбір араб аңыздарында Қайтпай сұлтан «Бейбарыстан кейінгі ең құдіретті және әділетті патша» ретінде сипатталады.

Қайтпай сұлтанның толық ­ныспысы – Әл-Әшраф Сейіт ад-Дин Қайтпай. 1416 (1418) жылы Дешті Қыпшақ топырағында кіндігі кесіл­ген. Қыпшақтың шеркеш руы­нан. Сол дәуірдегі қанқұйлы соғыс­тың бірінде бала Қайтпай құлдық­қа түсіп, туған топырағынан жы­рақ­қа кетеді. Содан 20 жасында мы­сырлық саудагердің құлы болып жүрген жерінен Каирге табан тірейді. Қайтпай бала кезінен са­дақ атудың шебері, құралайды көз­­ге атқан мерген болған. Оның сонысына қызыққан Барысбай сұлтан (1422–1438) Қайтпайды 50 динарға сатып алған. Одан Шақ­пақ сұлтанның (1438–1453) қарауы­на өткен. Кейіннен осы Шақ­пақ сұлтан Қайтпайды құлдықтан азат етіп, жеке хатшысы етіп та­­ғайын­дайды. Шақпақ дүние сал­ған­нан кейін ол алты бірдей сұл­танға қызмет етеді. Осы кезеңде әске­ри өнерімен көзге түсіп, сарай күзе­тінің мүшесі, мәмлүктердің мың­басына дейін көтеріледі. Ал Темірбұға сұлтанның (1467–1468) кезінде атабек, яғни бас қол­бас­шы атағын алады. Кейіннен Темір­бұғаның орнын басып, 1468 жыл­дың қаңтарында 52 жасында сұлтан тағына отырады. Сөйтіп, Қайт­пай Мысыр мен Шамның (Си­рия) мәмлүктерден шыққан он сегі­зін­ші сұлтаны (1468–1496) атанады.

Метрополитен музейіндегі Қайтпай сұлтанның сауыты.

Қайтпай сұлтанның ел басқару стилі де ерекше болған. Ол 28 жыл ел басқарып, мәмлүктердің ең атақ­ты сұлтандарының біріне айналады. Ол билікке келген алғашқы күннен бастап сенімді серіктері мен жақтастарын, сарай ақсақалдарын маңайына жинап, жаңа басқарушы кеңес құрады. Екі адамды өзіне атқа­рушы сұлтан етіп таңдап алып, басқа тағайындаулардың бәрін солар арқылы реттеп отырған. Мәм­лүктерді билікке, ел басқаруға көп­теп тартады. Көбінесе билікті солар­ға қалдырып, сарайдан ұзақ уақытқа алыс кетеді екен. Ол осы арқылы қарамағындағы әмірлердің өзіне деген адалдығын, беріктігін тексеріп отырыпты.

Ол тек дарынды басқарушы ғана емес, есеп-қисапқа да жүй­рік болған көрінеді. Соның арқа­сын­да мәмлүктердің экономика­лық жағ­дайын жақсартып, елдегі сауда-саттық мәселесіне түбегейлі реформа жасайды. Осының не­гізінде алыс-беріс, жәрмеңке, ба­зар жұмыстары дамиды. Ерек­ше дипломатиялық қабілетімен Ос­ман империясымен шектесетін Мы­сыр сұлтандығының солтүстік ше­карасын нығайтады.

Қайтпай сұлтанның атын әлем­ге танытқан мұсылмандардың сәу­лет өнерін дамытып, оны биікке көтергені еді. Ол өзі билік құрған 28 жылдың ішінде 230 сәулет ескерт­кішін, түрлі құрылыс пен ғима­рат салдырған. Соның кейбірі күні бүгінге дейін мұрты бұзылмай, аман жеткен. Сұлтан Мекке, Мә­ди­на, Каир, Құдыс (Иеруса­лим), Да­ма­шық (Дамаск), Халеб (Алеп­по), Александрия секілді қала­лар­дың құрылыс нысандарына ­қол­таңбасын қалдырған. Осы тұс­та ерекше атап өтерлігі, Қайт­пай сұлтан өзі тұрғызған ғимарат­тар­ға, мешіттерге қазақтың қош­қар мүйіз оюын салдырып отыр­ған. Мәселен, осы қошқар мүйіз­ді Пайғамбар мешітіндегі михрабтан бөлек, Мысырдағы Әл-Азһар мешітінің маңдайшасы­нан, Александриядағы Қайтпай қорға­нынан көруге болады.

Мұсылмандардың сәулет өнері дегенде, есімізге тек мешіт пен медреселер ғана түсетіні белгілі. Бірақ бабаларымыз онымен шектелмеген. Бейбарыс сұлтан сәу­лет­ті көпірлер салдырса, Қайтпай сұлтан ғажайып субұрқақтар тұрғызған. Ғалымдар Қайтпай сұлтанның сәулет өнеріне ерекше ден қоюын оның ел басқар­ған кезі мұсылмандардың жайма­шуақ кезеңіне сәйкес келуімен, саяси салқындық саябырлап, мәм­лүктердің әскери қуатының кү­шеюі­мен байланыстырады. Сұл­тан осы кезеңде мәмлүктердің дәстүріне дем беріп, тұрғызылған мысырлық ескерткіштердің бәріне мәмлүктердің өрнегін қостырады. Қазақтың қошқар мүйіз оюы – осы өрнектердің біреуі ғана. Оның тікелей араласуымен Мысырдың Александрия мен Рашид (Розетта), Шамдағы Дамаск пен Алеппо қала­ла­рында құрылыс жүргізілген. Құдыс­тағы Қайтпай субұрқағы мен Га­задағы Әшрафия медресе­сін салдыр­ған. Араб түбегіндегі қала­­лар­ды да гүлдендіріп, сонау Пай­ғам­бар, сахабалар дәуірі­нен келе жатқан мешіттер мен мед­реселерді жаңғыртады. 1481 жылы Мәдинадағы Пайғамбар мешіті өртке оранған кезде Қайтпай сұлтан киелі мешіттің қайта бой көтеруіне көмегін аямай, қалпына келтіруге атсалысады. Мекке қаласындағы қасиетті Қағбаның да сәулетін арттыруға баса мән береді.

Сұлтанның ислам дініне қыз­мет еткендігінің тағы бір айқын дәлелі – ол 1472 жылы Меккеге барып, қажылық сапарын өтей­ді. Осы сапарында Мекке хал­қының кедейшіліктен көз аш­па­ғанын көріп, ғұмырының біраз бөлігін осы қасиетті қала халқының тұрмы­сын түзеуге арнайды. Қасиетті Қағбаның сәулетін жақсартуды қолға алатыны да осы кез. Осындай қамқорлығын көргендіктен болар, ондағы мұсыл­мандар Қайтпай сұлтанды әлі күнге дейін ерекше жақсы көреді.

Қайтпай сұлтанның даң­қын асырған құрылыс – Алек­сандриядағы «Қайтпай қама­лы». Құрылысы 1477 жылы бас­талған қамалды салу үшін Алек­сандрияның теңізге жа­қын тұсы Фарос аралының шы­ғы­сын­дағы бұрынғы «Әлемнің жеті кереметінің» бірі – атақты Александр Македонский шам­шырағы (маяк) орна­ласқан жер таңдап алынады. ХIV ғасырдағы жер сілкінісі салдарынан жермен-жексен болған Македонский шамшырағының үстіне қамал салу арқылы Қайтпай сұлтан көне тарихты қайта тірілткісі келгенге ұқсайды. Қамалдың жалпы құрылысына қазынадан 100 мың динар бөлгізіп, оны салу кезінде жер сілкінісінен қирандыға айналған маяктың кейбір материалын пайдаланады. Қорған ішкі және сыртқы қабырғалар­мен қоршалып, ішкі бөлігінде кү­зетшілердің жатын орындары мен қару-жарақ қоймалары жаб­дықталады. Сыртқы қабыр­ға ішкі қабырғаның биіктігі деңге­йін­де салынып, оқ атуға арнал­­ған ойықтар жасалған. Үш қабатты қа­малдың төрт бұрышына жар­тылай дөңгелене біткен төрт мұна­ра орнатылған. Бірінші қабаты­ның алаңына кішігірім мешіт тұр­ғы­зып, қорғаныс кезінде әскер­лер әрлі-берлі қозғалуға ыңғайлы өт­кел жол­дар ойластырылған. Екін­ші қа­бат ұзын өткелдерден, бірне­ше бөлмеден және қамалға кіре­тін үлкен қақпаның үстіңгі жағы­нан дұшпан әскерінің үстіне ыс­тық май төгетін тік ойықтан тұрады. Ал үшінші қабатта күншілік жер­дегі кемені байқауға арналған, үстің­гі жағы күмбезделе біткен үлкен бөлме, дән тартатын диірмен мен нан пісіретін ошақ болған. Сүйір­леніп келген үш жағы теңізге қарата салынған қамал құрылы­­сы небәрі екі жылда толық аяқта­­лып, ең мық­ты деген мәмлүктер­­ден қамал­­дың кү­зеті жасақталады. Олар­ға жала­қы төлейді. Қан­ша­ма шайқаста қабырғасы сетіне­­­ген­і­не қарамастан, қорған осы ­күн­ге дейін аман жетіп, 1952 жылы қайта жөнделіп, теңіз музейіне ай­нал­ған. Александрия қаласының Та­рихи орындар бөлімінің директоры Мұхаммед Мүтәуәлидің ай­туынша, «Қайтпай сұлтан қама­лы» туристік орын ретінде қала бюджетіне жыл сайын 10 мил­лион Египет фунты көлемінде кіріс әке­леді екен. Сондай-ақ атал­ған қа­мал Мысырдың ұлттық банк­ноты­ның бірінде бедерленіпті.

Тарихи тұлғаның атын аспандатып тұрған тағы бір тарихи нысан – «Қайтпай сұлтан кешені». Каирдың солтүстігінде орналас­қан бұл кешеннің құрылысы 1472 жылы басталып, 1474 жылы аяқ­талған. Ол туралы кешеннің сол­түстік қасбетіндегі кіреберістің оң және сол жақтарында анық жазылған. О баста кешен салынбай тұрғанда ол жер шөл дала болып­ты. Кешен құрылысы оған жан бі­тіріп, қала солтүстікке қарай едәуір ұзарып, жаңа қоныс пайда бол­ған. Көрші елдермен сауда-саттық­қа жол ашылып, Қызыл теңізге, Шамға шығатын керуен жолдары құрылады. Сондықтан да бұл кешен Мысырдағы алғашқы сауда үй­лерінің бірі ретінде тарихта қалған. Кешен мешіт, медресе, Сұлтан сарайы, суару жүйесі және шәкірттер үйінен тұрады. Қайтпай сұлтан көзі тірісінде, 1474 жылдың желтоқсан айында осы кешеннің ішінен өзіне арнап зират та салдырған.

Кешеннің сәулеті өзіндік үйле­сімділігімен, ішкі-сыртқы безен­дірулері және жазуларының әр­түр­­лілігімен ерекшеленеді. Есік­­тері түрлі түсті мәрмәрмен және жазулармен безендірілген. Үсті ойылған мұқарнастармен (мұ­қарнас – жабыстырмалы жақ­тау түріндегі сән­дік бұйым), ақ-қызыл тастармен қап­талған. Есік­тің оң жағында Мысыр­дағы ең биік мұнаралардың бірі саналатын мұнара (биіктігі 39,62 метр) орналасқан. Шығыс қасбеті құбы­­ла жағынан геометриялық жазу­­лары бар биік күмбезбен аяқталады. ­Ор­талық алаң төрт күм­безді иуан­мен (иуан – ислам сәу­лет өне­рінде үш жағынан қабырға­сы қоршалған, төртінші жағынан ашық күмбезді бөлмені білдіреді) қорғалған. Алаңның едені түрлі-түсті мәрмәр шеңберлерімен, ал – кіре­берістердің едені әртүр­­лі таспен безендірілген. Шығыста­ну­шы Сырым Құрмаштың айтуын­ша, «Қайтпай сұлтан кешені» – мәмлүктер даласында салынған нысандардың ішіндегі көптеген бөлшегі сақталып қалған жал­ғыз ескерткіш. Оған Араб көне жә­дігерлерін сақтау комитеті 1893–1897 жылдары жөндеу жұмысын жүр­гізіп, төбелері мен едендерін, те­резелерін қайта жаңғыртқан. Ал 2015 жылы Қайтпай сұлтан хауызын қалпына келтіру жұмыстарын жасаған.

Құдыстағы «Қайтпай субұр­қағы» да – кезінде сәулетімен ерекше көз арбаған, сол дәуірдің ең әдемі құрылыстарының бірі. Әл-Ақса мешітінен жиырма метрдей жерде орналасқан бұл субұрқақты салуға мысырлықтардан бөлек, шеркеш шеберлері де қатысқан. Түгелімен мәмлүк өрнектерімен безендірілген субұрқақтың кел­бетін Құдысты османдықтар басып алғаннан кейін мүлдем өзгертіп жіберген.

Енді Қайтпай сұлтанның соғыс­­тағы жаужүректігі туралы бірер сөз. 1485 жылы Осман импе­рия­сы мәмлүктердің шекарасына жақындап, әлсін-әлсін сес көрсетеді. Сұлтан бейбіт келісімге келуді көздегенімен, османдықтар оған көнбейді. Сөйтіп, 1486 жылы Адана түбінде түріктер мен мәм­лүктердің арасында кескілескен шайқас болып, түріктер ойсырай жеңіледі. Осы қанды қасап ұрыста Қайтпай сұлтан мәмлүктерді көз­сіз батырлығы және ерекше қолбасшылығының арқасында же­ңіске бастайды. Ал 1491 жылы Мысыр мен Осман би­леушілері Қайтпай және II Бая­зит сұлтан ресми келісімге қол қойып, бір-бірі­не сый-сыяпат тарту етеді. Діні бір екі мемлекеттің ара­сында елші­лік байланыс орнай­ды. Қайтпай­дың қос мұсылман елін бір келісімге келтіруі оның мұ­сыл­ман халық­та­ры алдындағы беде­лін одан сайын арттыра түсіп, мұ­сыл­ман елдері ғана емес, алыс-жа­қын шетелдер­ге де даңқы жайы­лады.

Сәулеті келіскен зәулім ғима­раттар тұрғызып, халқының жүре­гінен мәңгілікке орын алған Қайтпай сұлтан 1496 жылы 80 жасында дүние салады. Сүйегі өзі салдырған Қайтпай кешеніндегі зиратқа жерленеді.

АҚШ-тағы Метрополитен музейіндегі Қайтпай сұлтанның тостағаны.

Бүгінде Қайтпай сұлтан сал­дыр­ған ғимараттардан бөлек, көзі тірісінде өзі ұстаған, тұтынған затта­рының біразы сақталған. Мәселен, АҚШ-тағы атақты Метро­по­литен музейінде Қайтпай сұл­тан­ның осы заманға дейін жеткен тостағаны бар. Мәмлүктер қорында сақталған, диаметрі 36,8 см болатын тостаған күмістен жасалған. Оны музейге 1891 жылы Эдвард Мур деген коллекционер өткізіпті. Тостағанды 1517 жылы түріктер қолды қылып, өрнектерін аздап өңдеген. Сондай-ақ Түркияның Топқапы сарайында Қайтпай сұлтанның сауыты да болған. Сауыттың сұлтанға тиесілі екенін 1963 жылы доктор Рахман Заки растапты. Бірақ бұл сауыт кейіннен Метрополитен музейіне көшірілгенге ұқсайды.

Вашингтондағы музейде Қайт­­­пай сұлтанның қару ора­ған кі­лем­шесі қойылған. Ені 210, ұзын­дығы 220 см болатын кілем­ше 1965 жылы музейдің тоқыма қоры­на өткізіліпті. Каир­дағы 100 мың­­нан астам тарихи жәдігері бар Ислам өнері музейі­нің бірнеше залы шеркеш сұл­тандарына арнал­ған. Осы залдың бірінен Қайт­­­пай сұлтанның тамға­сын көруге болады. Мұның бәрін былай қой­­ған­да, тіпті бізге сұл­танның су­реті де жеткен! «Ұлы Қайтпай, ­Мы­сыр сұлтаны» деп ата­латын сурет ал­ғашқыда ағашқа бе­дерленіпті. Суретті 1575 жылы ита­лиялық атақты суретші, тарих­­шы-ғалым Паоло Джовио cалған. Соны­мен қатар мысырлық ғалымдар қасиетті Қағбаның суағарын­дағы қошқармүйіз өрнегін де Қайтпай сұлтанның салдырғанын дәлелдеген.

Осыдан үш жыл бұрын Атырау қаласындағы Еркінқала ауылы­нан ашылған 850 орындық мешіт­ке Қайтпай сұлтанның есімі беріл­ді. Мұны жат жерде билік құр­ған бабамызға деген құрмет деп қуа­на қабылдағанымызбен, Қып­шақ даласынан шыққан сұлтандар­дың ішінде Мысыр мемлекетін ең ұзақ билеген, есімі тарихта алтын әріптермен жазылып қалған, өзге әлем зерттеп, дәріптеп жүрген Қайтпай сұлтанның даңқты жолдары, жасампаздық істері туралы көпшілік біле бермеуі мүмкін. Шынында да, қазақ даласында дүниеге келіп, араб жерінде ерекше із қалдырған Қайтпай сұлтанды кеңінен насихаттайтын уақыт келген сияқты. Ол еліміздің тарихынан лайықты орын алуға құқылы.

Нұрсұлтан МЫҚТЫБАЙ,

Журналистер одағы сыйлығының лауреаты