Инфографиканы жасаған – Амангелді Қияс, «ЕQ»
Жұмыссыздарды, халықтың әлеуметтiк әлсіз топтарын, ауыл тұрғындарын қолдау бағытында әр жылдары қабылданған бағдарламалар кешенді шаралардан, мақсатты межелерден кенде болмады. Әлбетте, құрылымы мен басымдықтары өзгеріп отыратын экономикалық жағдай мен еңбек нарығының қажеттілігін ескерумен олар жүйелі түрде қайта қаралады. Дегенмен жұмыспен қамтудың тұжырымдамалық тәсілі өзгерген жоқ. Оқыту мен қайта даярлау, ісін жаңа бастаған кәсіпкерлерге шағын несие беру, еңбек ресурстарының ұтқырлығын арттыру, инфрақұрылымдық жобаларды іске асыру жолымен уақытша жұмыс орындарын құру сынды негізгі құралдар бұрынғыша қалды. Бағдарламалардың тиімділігі негізінен жұмысқа орналастырылған қатысушылардың санын баяндайтын қысқамерзімді көрсеткіштермен бағаланады. Олардың жұмыспен қамтуға, қатысушылардың табысы мен әл-ауқатына ұзақмерзімді әсерін бағалайтын зерттеулер жеткіліксіз. Жұмыспен қамту шараларына ең көп мұқтаж адамдар қол жеткізе бермейді. Есесіне бағдарламаларға онсыз да жұмыс табуға жақсы мүмкіндігі бар адамдар қатысатын жағдайлар кездеседі.
Кейінгі жылдары жүзеге асырылған «Еңбек» бағдарламасы бірінші кезекте жұмыспен қамтудың маңызды көзі саналатын шағын және орта бизнеске бағытталып, кейіннен мұндай жұмыс орындарының (әсіресе кәсіпкерлік белсенділігі шектеулі ауылдық жерлерде) тұрақсыздығына, еңбекақының төмендігіне байланысты сәйкессіздікке тап болды. Кәсіпкерлерді шағын несиелер мен субсидиялар түрінде қолдауға қыруар қаражат бөлінсе де, ісін жаңа бастаған азаматтар білікті кадрлардың жетіспеушілігінен, бастапқы шығыстың көптігінен, нарықты игерудің күрделілігінен бизнесін аяқтандыру барысында көп қиындыққа жолықты. Сондай-ақ бағдарлама жұмыс күшінің ауысуын ынталандырғанымен, шалғай өңірлерде инфрақұрылым мен әлеуметтік жағдайдың жетіспеушілігі азаматтарға еңбек ресурстарының орын ауыстыруын тартымсыз ететіні есепке алынбады.
Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Кадрларды оқыту мен қайта даярлау бағытына келсек, ұсынылған курстар мен бағдарламалардың жұмыс берушілердің нақты қажеттігіне сәйкес келмеуіне байланысты проблемалар жиі туындайды. Бағдарлама біліктілікті арттыруға, жаңа мамандықтарға оқытуға бағытталғанына қарамастан, курстарда ұсынылатын дағдылар еңбек нарығында әрдайым талап етілмейді. Мүмкіндікті пайдаланғандардың көпшілігі алған білімдері мен дағдылары нақты жұмыс ортасында қолданыла бермейтінін айтады. Бұл білім мекемелері, бизнес, мемлекеттік органдар арасындағы үйлестірудің жеткіліксіздігін, сондай-ақ оқытуға деген тәсілдерде икемділіктің жоқтығын көрсетеді. Яғни тез өзгеретін еңбек нарығы жағдайында оқыту бағдарламасы ескірген немесе экономиканың қазіргі талаптарына жауап бермейтін болып шығады.
Іс жүзінде аңғарылғаны – бағдарламалар тұрақты, пайдалы жұмыс орындарын құру үдесінен әрдайым шыға бермейді. 2008 жылдан бері 5 жұмыспен қамту бағдарламасы қабылданса да, ел елеулі нәтижелерді әлі күтіп жүр. Жоғары аудиторлық палатаның жұмыспен қамтудың мемлекеттік бағдарламасы аудитінің қорытындысы жұмыс орындарының көбі уақытша екенін көрсетті. Мысалы, «Қуатты өңірлер – ел дамуының драйвері» бағдарламасы шеңберінде құрылған 1,5 мың жұмыс орнының 90%-ы – уақытша, Агроөнеркәсіптік кешенді дамытудың 2021–2025 жылдарға арналған жобасы аясында құрылған 67 мың жұмыс орнының 81%-ы – маусымдық. Жалпы алғанда, жаңа жұмыс орындарының 87%-ы негізінен төмен өнімді, ортамерзімді секторларда құрылған.
Мәжіліс депутаты Асхат Аймағамбетовтің пікірінше, бүгінде толық күн жұмыс істейтін азаматтардың көбісінің жалақысы кедейлік деңгейінен шығуға мүмкіндік бермейді. «2008–2024 жылдар аралығында жұмыспен қамту шараларын жүзеге асыруға мемлекеттік бюджеттен ғана 1 трлн теңге жұмсалды. Әкімдіктер мен министрліктердің есептеріне сәйкес жыл сайын орта есеппен 900 мыңға жуық адам жұмысқа орналастырылды. Мұндай қарқынмен жұмыссыздар мен өзін-өзі жұмыспен қамтығандар проблемасы әлдеқашан шешілуге тиіс еді. Бірақ жұмыссыздық деңгейі кейінгі 10 жылда айтарлықтай өзгермеген. Сондықтан да жұмысқа орналастыру жөніндегі статистикаға еріксіз күмәндана бастайсың. Айталық, 2023 жылдың қорытындысында 963 мың адам жұмысқа орналастырылған. Бірақ бұл ретте жұмыссыздар саны небәрі 445 мың адамды құраған», дейді депутат.
Еңбек нарығындағы нақты көріністің бұрмалануы халықты жұмыспен қамту бағдарламаларының тиімсіздігіне алып келеді. Сол тұрғыда елдегі жұмыссыздық деңгейін есептеу тәсілдері қайта қаралуға тиіс. ҰСБ дерегінше, өткен жылдың қорытындысында жұмыссыздық деңгейі үшінші тоқсанның динамикасын қайталай отырып, 4,6%-ды құрады. Жұмыссыздық деңгейін бағалау Халықаралық еңбек ұйымының әдіснамасымен жүргізіледі. Анықтамаға сәйкес жұмыссыз – жұмыс іздейтін, жұмысқа кірісуге дайын жеке тұлға. Жұмыссыздық деңгейі жұмыс күші санындағы жұмыссыздар санының үлесі ретінде өлшенеді. Жұмыссыздық жөніндегі ақпарат жинау үй шаруашылықтарына ішінара тексеру жүргізу жолымен жүзеге асырылады. Жұмыспен қамтылғандар қатарына қоғамдық жұмыстарға уақытша орналастырылған маусымдық жұмысшылар, сондай-ақ тұрақты табысы жоқ 2 миллионға жуық өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамдар кіреді. ЖОО мен колледж түлектерінің 40%-ға жуығы бірінші жылы жұмыс таба алмайды, 60%-ы мамандығына сай жұмыс істемейді. Жалақының басым бөлігінің «көлеңкеде» болуы зейнетақы аударымдары мен медициналық қамтамасыз етуде қиындықтар туғызады. 1 миллионнан астам тұрғынның зейнетақы жинағы жоқ, 3,5 миллионнан адам жұмыс орны МӘМС жүйесіне аударым жасамайды.
Айта кетерлігі, біздегі жұмыссыздықтың қазіргі деңгейі тіпті кейбір дамыған елдердегіден әлдеқайда төмен. Мысалы, ЭЫДҰ елдерінде былтыр жұмыссыздық деңгейі орта есеппен 4,9%-ды құраса, Еуропада одан да жоғары. Бізде жұмыссыздық деңгейі кейінгі 5 жылда тұрақты түрде 5% деңгейінде өзгеріссіз қалып отыр. Түрлі зерттеу нақты деңгей ресми статистикадан жоғары болуы мүмкін деп санайды. Мысалы, Ұлттық банк зерттеуіне сәйкес нәтижесіз жұмыспен, уақытша жұмыспен қамтылған, экономикалық белсенді емес, бірақ өз мәні бойынша жұмыссыз халықтың бір бөлігін қосқан кезде елдегі жұмыссыздықтың баламалы деңгейі 7,2%-дан 8,3%-ға дейін өзгеруі мүмкін. Дамыған елдердегідей жұмыссыздық проблемасын шешу мен оның объективті мәнін бағалайтын есепке алу әдіснамасын кеңейту қажет. Мысалы, АҚШ пен Канадада еңбекке қабілетті халықтың неғұрлым кең санатын қамтитын кеңейтілген жұмыссыздық көрсеткіштері пайдаланылады. Финляндия, Франция, Италия, Испания сияқты елдерде жұмыссыздық орташа алғанда 7%-дан 12%-ға дейін. Оларда жұмыссыздық статистикасы объективті өлшемдерге негізделіп, нақты жұмыссыздық дерегі жасырылмайды.
Кейінгі он жылдағы статистика көрсеткендей, кәсіпкерлікті дамытуға, индустрияландыруға бағытталған бағдарламалардың әсері мардымсыз. Еңбек нарығындағы ахуал салыстырмалы түрде тұрақты болғанымен, кемшілік бар. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Светлана Жақыпованың айтуынша, экономиканы ынталандыру бағытында мемлекет қабылдап жатқан іс-шараларға қарамастан, жаңа жұмыс орындарын құруда жеке бизнестің үлесі – небәрі 20%. Салдарынан жұмыс орындарының өсімін өнімділігі төмен салалар мен мемлекеттік сектор қамтамасыз етеді. Еліміздің еңбек өнімділігі жөнінен ЭЫДҰ елдерінен үш есе артта қалуы – осының жанама салдары.
Екінші сын-қатер – бейресми жұмыспен қамтудың жоғары деңгейі. Мәселен, 2023 жылы нақты зейнетақы аударымдарының дерегі арқылы есептелген еңбекақы төлеу қорының көлемі 20 трлн теңгені құрады, ҰСБ бағалауынша, ол 38 трлн теңгеден асады. Еңбекақы төлеу қорына қатысты деректердің ең үлкен айырмашылығы сауда, ауыл шаруашылығы, жылжымайтын мүлік секторларында байқалады. Ұлттық жобалар аясында жұмысқа орналасқан әрбір төртінші адамның міндетті зейнетақы жарнасы жоқ. Сонымен қатар экономиканың орта кәсіптік білімді кадрларға қажеттілігі өсіп келеді. Осы тұста бизнес тарапынан сұраныс пен жұмыс күшінің ұсынысы арасында сәйкессіздік туындайды. Кәсіптік-техникалық білімі бар мамандарға сұраныс жоғары білімі бар түлектерге сұраныстан 70%-ға артық. Бірақ жұмыс іздеушілердің арасында біліктілігі орташа және жоғары деңгейдегі мамандардың саны бірдей. Сонымен қатар жұмыс күшінің сапасы да қанағаттанарлықсыз. Осындай түйткілдердің аясында теңгерімді еңбек нарығын құру, яғни цифрлық баламада экономикада 3,8 млн сапалы жұмыс орнының болуы, табыстың өсуі (1,7 млн адамның орташа жалақысын көтеру), бейресми жұмыстың 15%-ға дейін төмендеуі, әлеуметтік онлайн-қызмет көрсету индексі бойынша әлемдегі үздік ондыққа кіру сияқты стратегиялық мақсат қойылған 2030 жыл да алыс емес.
