– Ақмарал Шәріпбайқызы, МӘМС жүйесі бір емес, бірнеше жыл әбден зерттеліп, сараланып, сүзгіден өткен соң ғана қабылданғанын жақсы білеміз. Содан беріде 5 жыл өткенімен, жүйенің кемшін тұстары реттеле қоймады. Тіпті, «медициналық сақтандыру жүйесін алып тастау керек» деген сыңайда пікір айтқандар болды. Шынында, МӘМС бізге қаншалықты тиімді болды, әңгімені осыдан бастасақ.
– Иә, МӘМС-ке қатысты түрлі сын-пікір айтылды, айтылып та жатыр. Қалай дегенде де, міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесі – денсаулық сақтау саласындағы ірі, маңызды реформа. МӘМС туралы Заң 2015 жылы қабылданғанына қарамастан, аударымдар тек 2018 жылы жинақтала бастады. 2020 жылы COVID-19 пандемиясы тұсында жүйе салаға толық енді. Заң қабылдау үдерісінде жүйеге әрбір пациенттен түсетін жарна мен төлемдердің мөлшері болашақта оларды бастапқы көлемге дейін одан әрі ұлғайту жоспарымен екі есеге жуық азайтылғанын еске салғым келеді. Пандемия жағдайында МӘМС жүйесі денсаулық сақтауды қосымша қаржыландырудың маңызды көзі бола отырып, тиімділігін дәлелдеді. Жинақталған аударымдардың арқасында сақтандыру қорының қомақты қаражаты пандемиямен күреске бөлінді. МӘМС кемшіліктерінің бірі ретінде айтар болсақ, алғашқы жылдарда көмектің бір түрін көрсету кезінде қаржыландырудың екі арнасы болды. Нәтижесінде, МӘМС бағдарламасымен бекітілген көптеген міндеттемеге қажетті қаржы тимеді. Содан келіп қаражаттың жұмсалуын бақылау да қиынға соға бастады. Осыдан соң ел азаматтары реформаға наразылығын білдірді. Мұндай модель азаматтарды сақтандыру жүйесіне қатысуға ынталандырмады. Осыған байланысты ел Президенті былтыр Жолдауда Үкіметке нақты, әділ модель құруға бағытталған медициналық қамтамасыз ету жүйесін реформалауды, мемлекеттің мүмкіндіктері мен міндеттемелері тұрғысынан теңдестірілген бірыңғай базалық пакетті қалыптастыруды тапсырды. Мемлекеттің міндеттемелері жүйенің қаржылық мүмкіндіктеріне сәйкес келуге тиіс. МӘМС-ті енгізу кезеңінде қаржыландыру көлемін ұлғайтып, бөлінген қаражаттың тиімділігін қамтамасыз етуіміз қажет. Сол тұрғыда әлемде тиімділігін көрсеткен денсаулық сақтаудың сақтандыру моделіне көшу барысы негізсіз созылды.
– Заңға міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру, медициналық қызмет көрсету мәселелері жөнінде өзгерістер, толықтырулар енгізілді. Бұл саладағы кемшіліктерді қаншалықты реттейді деп ойлайсыз?
– Заң алдымен саланы тұрақты қаржыландыруға көп көмегін тигізеді. Шығыстардың тиімділігін арттырады. Медициналық сақтандыру жүйесі баршаға бірдей әділ болады. Жүйе елдің әрбір азаматының мүддесіне жұмыс істейді. Бұдан былай денсаулық сақтау мамандары да ертеңгі күнге сеніммен қарайды. Өйткені жүйенің қаржылық тұрақтылығы негізгі компоненттердің біріне айналады. Реформа денсаулық сақтау жүйесінде тұралап келген мәселелерді шешуге арналған. Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау мақсатында Денсаулық сақтау министрлігі, Медициналық сақтандыру қоры сараптамалық деңгейде егжей-тегжейлі қаралған, мақұлданған медициналық көмектің бірыңғай пакетін қалыптастыруға қатысты біраз жұмыс істеді. Наурыз айының басында заң жобасын Парламенттің қарауына жібердік. Құжат төрт айдың ішінде қабылданды. Бұл – ұсынылған іс-шаралар мен шешімдерді алдағы үш жылға арналған бюджеттік жоспармен бірге жіті қарауға мүмкіндік берді.
Негізі, әлемде медициналық сақтандырудың мінсіз моделі жоқ. Олай дейтініміз, жүйені әр ел өзінің ыңғайына, халықтың сұранысына, талабына қарай бейімдеп алады. Көптеген елде жаңа модель бірден тимділігін көрсетпеген. Олар өз жүйелерін мезгіл-мезгілімен қолданыстағы талаптарға сай жетілдіріп отырады. Заңның негізгі мақсаты – денсаулық сақтау жүйесін орнықты, ұзақ мерзімді дамытуға бағытталған. Онда шығыстар мемлекеттің, тұрғындар мен жұмыс берушінің арасында салыстырмалы түрде әділ бөлінеді.
Заңда негізгі міндеттемелерді Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі (ТМККК) пакетінен МӘМС жүйесіне кезең-кезеңімен ауыстыра отырып, базалық мемлекеттік медициналық көмектің бірыңғай пакетін қалыптастыру тетіктері қарастырылған. Бұл қадам 2027 жылға қарай қаржыландырудың басым сақтандыру моделіне көшуге мүмкіндік береді. Мұнда шығыстардың арақатынасы ТМККК-ге 35%, МӘМС-ке 65% болады. Бүкіл әлемде пакеттерді бөлудің мұндай моделі мүмкіндігінше әлеуметтік бағдарланған болып саналады. Алайда қаражатты бақылаудың қатаң ережелерін белгілеп, ресурстарды барынша үнемдеу қағидаттарын енгізу арқылы ғана жүйені тиімді ете аламыз. Босатылатын қаражаттар тарифтерді көтеру, медициналық көмектің жекелеген түрлерін қаржыландыру тапшылығын жабу сияқты саланың бірінші кезектегі қажеттіліктеріне бағытталады.
– Медициналық көмектің тиімділігін арттыру мен қаржыландыруға қатысты біраз өзгеріс қарастырылған екен. Дегенмен, қаржылық мәселелерді айтпағанда, медициналық сақтандыру жүйесінің моделін әлі күнге түсінбей жүрген тұрғындар бар.
– Кез келген медициналық сақтандыру жүйесінің тұрақтылығына мемлекет пен тұрғындар жауапты. Азаматтардың барлығы өз денсаулығына жауапкершілікпен қараса, бұл медицинаны ғана емес, бүкіл қоғамды дамытудың басты бағдары болады. Қазіргі кезеңде тұрғындардың денсаулығын мемлекеттің күш-жігері есебінен ғана сақтап, нығайту мүмкін емес деген тұжырымға келу керек. Әр адам жоғары өмір сапасына жетуде өзінің саулығына ынталы болғаны жөн. Біз аса күрделі ауруға шалдығып, сырқатына шипа іздеген науқастарға қамқор болып, қолдауға тиіспіз. Медициналық сақтандыру жүйесінің біздегі моделі осы ұстанымға саяды. Бұл бізде ғана емес, барлық бәсекеге қабілетті елдердің денсаулық сақтау жүйелерінде кездесетін тренд.
Бүгінде МӘМС қаражаты есебінен халықтың 16 санатына, оның ішінде 18 жасқа дейінгі балаларға, жүкті әйелдерге, зейнеткерлерге, ауыр науқастарға, мүгедектерге, азаматтардың басқа да әлеуметтік осал санаттарына медициналық көмек көрсетіледі. Сондай-ақ МӘМС-тің арқасында медициналық қызметтердің көбі, оның ішінде жоғары технологиялық көмек қосымша шығындарсыз қолжетімді болды. Пациенттер консультациялық-диагностикалық қызметтерді 8 есе көп алды. КТ/МРТ-ға тексеру сеанстары 6 есе өсті. Жоғары технологиялық медициналық көмектің көлемі 3,5 есе көбейді. Бұл жай ғана сандар емес, олардың артында күрделі диагноздар, ауыр жағдайлар, көмек алған нақты адамдар тұр. МӘМС-ті енгізу жылдарында денсаулық сақтау жүйесін қаржыландыру 2019 жылғы 1 трлн теңгеден 2025 жылы 2,9 трлн теңгеге дейін ұлғайды.
Сақтандыру жүйесінің негізгі миссиясы – азаматтарды күтпеген медициналық шығыстардан қорғау. Мысалы, МӘМС енгізілгенге дейін пациенттер көптеген жоғары технологиялық қызметтерге, қымбат талдауларға өз қалтасынан ақы төлейтін. Тіпті, кейбір операциялар, мамандандырылған консультациялар мен қазір тегін берілетін дәрі-дәрмектер ақылы болды.
– МӘМС пен Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі пакеттерін біріктіруден қарапайым пациентке қандай жеңілдік болады?
– Бірыңғай пакетке кезең-кезеңімен көшу басталды. 2025 жылғы 25 сәуірдегі заңнамалық актілерге жаңа өзгерістер енгізіліп, ел азаматтарына МӘМС жүйесіндегі сақтандыру мәртебесіне қарамастан онкоскринингтен өту қолжетімді болды. 2026 жылдан бастап әлеуметтік мәні бар аурулардың барлық тізбесіне күдік туындаған жағдайда тегін консультациялық-диагностикалық көмек көрсету жоспарланып отыр. Осылайша, азаматтар тегін диагностикадан өте алады. Дендеген сырқатын уақтылы анықтайды. Бұл пациенттің денсаулық жағдайын, жалпы өмір сапасын жақсартуға мүмкіндік береді. Бүгінде ТМККК шеңберінде диагностика тек туберкулез, АИТВ инфекциясына күдік болғанда ұсынылады. Басқа әлеуметтік мәні бар аурулар МӘМС шеңберінде қаралады. Сонымен қатар сақтандырылмаған адамдардың өзі медициналық қызметтердің үлкен спектріне қол жеткізе алады. Мысалы, вакцинациялау, ерте диагностикаға онкоскринингтер; ӘМА күдіктенген жағдайда диагностика; жедел медициналық көмек; өмірге қауіп төндіретін жағдайларда пациенттердің шұғыл ЖМК; диагностика, емдеу, профилактика, барлық ӘМА үшін тегін АДҚ; инфекциялық аурулар кезіндегі медициналық көмек; қан препараттарымен қамтамасыз ету; паллиативтік көмек және сырқаты ауыр пациенттерге ұзақмерзімді күтім.
Бұл өзгерістер медициналық көмектің қолжетімділігін жақсартуға, пакеттердегі қызметтерді нақты ажыратуға, ТМККК және МӘМС шеңберінде медициналық көмектің кепілдіктері туралы медицина қызметкерлері мен халыққа дұрыс түсіндіруге мүмкіндік береді. Ең маңыздысы, барлық азаматтар сақтандыру мәрбесіне қарамастан, бірқатар өмірлік маңызды медициналық қызметті тегін алады. Қызметтердің толық пакетін алу үшін экономикалық әлеуеті тәуір тұрғындар міндетті медициналық сақтандыру жүйесіне қатысуға тиіс.
– Бүгінде халықтың бір бөлігі, яғни 3 миллионнан астам азамат МӘМС жүйесінен үнемі тыс қалып қояды екен. Себебі олардың төлем жасауға мүмкіндігі жоқ, әлеуметтік жағдайы келмейді. Оларға қайтпек керек?
– 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап елімізде отбасының цифрлық картасы (ОЦК) іске қосылды. Оның басты мақсаты – отандастарды мемлекеттік қолдау жүйесіне түгел, теңдей тарту. ОЦК мәліметтері әлеуметтік қорғау шараларында әлеуетті мұқтаж адамдарды (отбасыларды) анықтауға мүмкіндік тудырды. Бүгінде МӘМС жүйесінен тыс тұрған 3 миллионнан астам отандастың ішінен мемлекеттік қолдау шараларына мұқтаж 1 миллионға жуық адам әлеуметтік әл-ауқаттың дағдарыстық, шұғыл деңгейлеріндегі адамдарға жатады. Жаңа заңда халықтың әлеуметтік осал топтарына мемлекеттен қолдау көрсету үшін МӘМС жарналарын төлеу жөніндегі іс-шаралар көзделген. Мысалы, кейбір санаттағы тұлғалар үшін МӘМС жарнасын жергілікті әкімдіктер төлейді. Бұл шешім өмірлік қиын жағдайға тап болған азаматтарды қолдап, олардың медициналық қызметті тегін алуына жәрдемдеседі. Еңбекке қабілетті жастағы азаматтардың қалған тобындағы 2,3 млн адамға сақтандыру жүйесіне кіру айына 4250 теңге немесе жылына 51 мың теңге жарна түрінде қала береді.
– Қазір барлық дерлік саланы цифрлық технологияларсыз елестете алмайтын күнге жеттік. Президент медицинада цифрландыру кешеуілдеп жатқанын да айтты. Осы бағыттағы жұмыстар қалай үйлесіп жатыр?
– Иә, рас. Қазір біз МӘМС жүйесін енгізіп, оның шарапатын тұрғындар көріп отыр деп қол қусырып отыратын күйде емеспіз. Алдымызда медициналық көмектің сапасын арттыру міндеті тұр. Біз ресурстарды дұрыс бөліп, қаражатты ашық жұмсауды қамтамасыз етуге ұмтыламыз. Біз сын-қатерлердің барлығын цифрлық шешімдерсіз еңсере алмаймыз. Әрі цифрлық жүйелерді үнемі заман талабына қарай жаңғыртып отыру қажет. Сөз жоқ, миллиондаған медициналық қызметтерді бақылауға мүмкіндік беретін цифрлық шешімдер жұмысты әжептеуір ілгерілетеді. Былтыр кейбір медициналық ұйымдардағы қызметкерлердің келмеген пациентті келдіге санап, жалған дерек толтырғаны анықталды. Осыдан кейін бақылау күшейді. Тек осы «жалған дерек» көрсету фактілерін тыю үшін де министрлік 10-нан астам бұйрықты өзгертті. Бұл бағыттағы жұмыстар тоқтаған жоқ, жалғасып жатыр.
2026 жылғы 1 қаңтардан бастап МӘМС жүйесіне жарналарды есептеу үшін базаның жоғарғы шегін арттыру (қызметкерлер үшін 10-нан 20 ЕТЖ, жұмыс берушілер үшін 10-нан 40 ЕТЖ-ға дейін), қызметкерлер мен жұмыс берушілер үшін жарналар мен аударымдардың номиналды мөлшерлемелерін сақтау көзделген. Бұл МӘМС жүйесіне жоғары ақы төлейтін қызметкерлердің жарналары мен аударымдарын төлеу жөніндегі жеңілдіктердің күшін жояды. Осы іс-шара барлық жалдамалы қызметкерлердің (500 мыңға жуық адам), олардың жұмыс берушілерінің 9%-на қатысты болады. Қазір табысы жоғары адамдар пропорционалды түрде жарнаны аз төлейді. Жоғарғы шекті алу есебінен сақтандыру жүйесіне жыл сайын қосымша 200 млрд теңге түседі. Осылайша, жүйені қаржыландыру жалпыға әділ болады. Жарналар азаматтардың табыс деңгейіне қарамастан тең болады. Нәтижесінде, мемлекет қабылдайтын іс-шаралар денсаулық сақтау жүйесінің қаржылық тұрақтылығын нығайтуды, міндетті медициналық сақтандыру моделінің тұрақты дамуын қамтамасыз етеді.
– МӘМС жүйесіне тағы қандай ауқымды өзгерістер енеді?
– Заңда МӘМС саласындағы мемлекет қызметінің құқықтық, ұйымдастырушылық негіздерін жетілдіруге бағытталған нормалар көзделген. Мысалы, МӘМС жүйесінде 5 жыл бойы үздіксіз төлем жасап келген адамдар жарна төлеуді тоқтатқанда бірден МӘМС пакетіндегі қызметтерден қағылмайды. Алты айға дейін МӘМС есебінен медициналық көмек ала алады. Әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының, денсаулық сақтау субъектілерінің қаржылық қызметінде ашықтық қағидатын сақтауға бұрғыдан да көбірек басымдық беріледі.
Жалпы, заң нормалары денсаулық сақтау жүйесінің алдына қойған міндеттерін жоспарлы іске асыруды, жүйенің ұзақ мерзімді қаржылық тұрақтылығын, ел азаматтарына сапалы медициналық қызметтердің кең қолжетімділігін қамтамасыз етуге арналған. Денсаулық сақтау министрлігі күн сайын пациенттерді қабылдап, емдеп, қажет болса жедел көмек көрсетуге әбден машықтанған жүздеген мың дәрігердің, орта және кіші медицина қызметкерлерінің еңбегін лайықты бағалауға шақырады. Жеке адамдардың қате-кемшіліктері қоғам алдында бүкіл саланың жұмысын, ұлттың саулығы жолында күн-түн демеу еңбек етіп жүрген ақ желеңділердің еңбегін теріске шығармауға тиіс.
Әңгімелескен –
Сәндібек АСАНӘЛІ,
«Egemen Qazaqstan»
