Семей кітапханасы – ұлт арыстарының аманаты

Отыз жылдан астам уақыт бойы елдік түзілімі жойылып, зәулім ғимараттары, салтанат сарайлары – сауда орталығына, аспұзыл мен құ­марханаға, ұлтының тағдыры мен тарихы­ның ұйытқысы болған сана құты – кітап­ханалар мен тарихи үйлер, мысалы, Семейдің «Семей» атты бас қонақүйі – «Семи­палатинск» деп өзгертіліп, өзгелері көл­денең көпестердің кеңсесі мен сыраха­насына, ар-ождан, рух нысанасы болған, Алаштың тәуелсіздігі жарияланып, ақ туы желбіреген қасиетті Алаш кеңсесі – монастрьге айналған киелі ұяның, сондай-ақ бағзы заманнан бастап «ақтабан шұбырындының» табы қал­ған жерлердегі үйінді тастардың жермен-жексен болып, күлтөбе құрлы белгісі қалмаған «сормаңдай Семейдің» (халықтың қойған атауы) және еңсесі басылып, телімге түскен Алтай, Тарбағатай, Шыңғыс тауларының тағдыры – менің де жанымды жанұшырта қинайды.

Осыншама толқынды, тегеу­рінді мәселелердің ішінен ұлтымыздың ар-ожданы, ақыл-ойы, рух қормалы Абайдың тағдыры мен танымына, қазақ ұлтының рухани ой бесігіне қатысты бір мәселеге тоқталғым келеді. Біз Абайдың өмірі мен таным ізін өшіретін ең талмауытты масқараға жол бердік.

Ол масқараның мәнісі мынада. Тура 1997 жылы, кезінде Абай «дүние мен ғылым есігін ашқан», Ә.Бөкейхан, А.Бай­тұр­­­сынұлы, М.Дулатұлы, Шәкәрім Құдай­­бердіұлы, Р.Марсеков, Х.Ғабба­сов, М.Жұ­ма­­баев, С.Торайғыров, С.Дөнен­таев, Ж.Ай­ма­уытұлы, Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, Ә.Мар­ғұлан, Ш.Айманов, тағы да басқа ұлт зия­лы­лары мен мұқым семейлік шәкірт­­тер білімге сусындаған Семейдегі Н.В.Го­голь атындағы кітапхана ғимараты салын­ды тағ­дырға ұшырап, сатылып кетті. Дем­­де­рінің лебі қалған сөрелер мен көз нұры­ тамған кітаптар қоқыс бөлмеге қат­т­алып, дымқыл шалып, заман дертіне ұшы­рады. Оның үстіне облыс тарап, Семейдің ша­ңы­рағы ортасына (тура мағынасында) түсті.

Әдепсіздердің елдің, Абай елінің, Семей өңірінің атынан сөз айтуға құқы жоқ. Міне, солар қасиетті кітапхана ғима­ратын, сол арқылы бүкіл қазақ рухы ұяла­­ған ұяны да сатып жіберді. Бұрынғы Семей­дің сүлдері ғана қалды. Абайдың 150 жылдық мерейтойында ЮНЕСКО мінбе­сінен айтылған мадақ пен мара­пат, қазақтың ар-намысы, ожданы, тарихи жады сұқсыр ниеттің жемтігіне айнал­ды. Қазіргі Мәңгілік ел көшесіндегі 22-үйдегі кітапхананы іздеген жұрт, қазақ руха­ния­тының қормалы болған ғима­рат­тың орнын сипап, Абайды еске түсі­ретін орын таппай, мәңгіріп қалды. Ал Абай­дың өмір тарихы мен таным тарихын кітап­ханасыз қалдыру ақынның өкпе-бауырын қолқасымен қоса суырып алған­мен бірдей.

 * * *

Егер қала тарихына үңілсек, XIX ға­сырдың екінші жартысында Семей ша­һары қазақ даласындағы рухани ордаға ай­налды. Абай өмір сүрген 1845–1904 жыл­д­ар мен Михаэлис жер аударылып кел­­ген 1869 жыл­дар аралығында Семейде 1883 жылы Санақ комитеті үйінде ашылған жал­­ғыз кітапхана болған. Бас кітапханашы – бел­гілі өлкетанушы, этнограф, публицист Н.Я.Коншин еді. Бұл кітапхана – хакім Абайдың дүниетанымын кеңейтіп, әлем­дік әдебиетпен табысуына себепкер болды.

 Табиғатындағы әр нәрсеге құлшына кірісетін, бір берілсе, құлай берілетін мінезімен Абай басқа бір әлемге құмар­лана ұмтылады. Бар ықыласы білімге ауады. Медреседегі Шығыс классиктері мен ойшылдарының, дін ғұламаларының іліміне сусыны қанған соң, қалалық кітап­ханаға көңілі ауып, оның тұрақты оқыр­маны болады. Бұл тұңғиық жол оны Нұркенің оқыған қызының нәзік сүр­леуімен қиыстырады. Сөйтіп, 1879 жыл­дың қысы, 1880 жылдың көктемін қала­да өткізеді. Болыстық Ысқаққа көшкен соң, ел ісінен де суына бастайды. Қаладағы маз­мұн­ды күндерінен жұбаныш тапқан Абай, арпа­лыспен өткен жылдарына өкініп:

Өкінішті бар өмір кеткен өтіп,

Өткіздік бір нәрсеге болмай жетік.

Ойшылдың мен де санды бірімін деп,

Талап, ойсыз, мақтанды қалдым күтіп, – деген ойға келеді.

Сондай сәтті, сұранысты күндері кітап­ха­наға келіп, Толстойдың бір кітабын сұ­рай­ды. Қыр қазағының тілегіне таңғалған ақ кіре бастаған қаба сақалды орыс азаматы: «Толстойдың кітабы сізге неге керек?» деп таңдана сұрайды. Абай Толстой мен сол жылдары орыс қоғамында үлкен пікір аңысын тудырған «толстойшылдық ағым» туралы білгісі келгенін айтады. «Содан екеуі кітапханадан бірге шығып ұзақ әңгімелеседі. Артынан жақын таныс, сыйлас, тату адамдардың һаліне жетеді» (М.Әуезов).

Бұл адам Абайға: «Менің дүниеге көзімді ашқан – Михаэ­лис» дегізетін Петербург универ­ситетінің жаратылыстану факуль­тетінің студенті, патшаға қарсы қозғалысқа қатысқаны үшін Семейге жер аударылып келген Михаэлис еді.

«Михаэлистің айтуы бойынша Абай кітап оқуды тәртіпті ретке келтіріп: көркем әдебиет, сын, фалсафа, тарих, табиғат ғылымдары, әлеуметтік әде­биеттер деп жүйелеп, белгілі бір мақсатпен іріктеп оқитын болады. Зиялылардың арасындағы таныстар мен пікірлестері де көбейіп, Гросс, Долгополов сияқты ғалымдармен етене араласып, «жаңа бір дүниенің көкжиегі ашылады. Пушкин, Лермонтов, Некрасов, Толстой, Тургенев, Салтыков-Щедрин, Достоевский, Белинский, Добрлюбов, Писарев, Чернышевскийдің шығармаларын таңдап, талдап оқып, пікір алысатын деңгейге көтеріледі. Гете мен Байронға, Мицкевичке назар салады. Жазда қырға шыққанда солардың кітаптарын ала кетеді. Сол 1880–1881 жылдардың мөл­шерінде Лермонтовтың «Кең жайлау – жасыл бесік жас балаға», «Бородино» атты өлеңдерін қазақшаға ауда­рады. Өзі де сол жылдары «Қансонарда бүр­кітші шығады аңға», «Шоқпардай ке­кілі бар қамыс құлақ» атты өлеңдерін жазады. Бұл оның өлеңді өнер деп түсініп, бет бұра бастаған кезі еді. Екінші қыста, Спен­сер, Луис, Дарвин сияқты Еуропа оқы­мыстыларына ауысады. «Әсіресе Дрепер­дің «Еуропаның есею тарихы» ­деген фи­лософиялық еңбегін ден қоя оқиды (М.Әуезов).

Бұл туралы Американың саяхатшы ғалымы Дж.Кеннан 1891 жылы Нью-Йоркте және Лондонда қатар шық­қан, кейін дүниені аралап кеткен өзінің «Сібір және жер аудырылу» атты атақты кітабында Абай Құнанбайұлының (Кононбайдың) білім деңгейінен мағлұмат беретін маңызды дерек бар. Саяси жер аударылғандардың хал-аһуалымен танысу үшін Дж.Кеннан Семейде 1885 жылы, шамамен 14–19 шілде аралығында болған. Губернатор Цеклинский оған қалада саяси қуғынға ұшырап, жер аударылып келген қырыққа жуық адамның бар екенін және олардың өте сауатты, зиялы, империяға пайдалы адамдар екенін айтып беріп, оны кеңсе қызметкері Лобановскиймен таныстырады. Лобановский өз кезегінде Дж.Кеннанды саяси мәтіппен жер ауда­рыл­­ғандармен таныстырады, қазақ ауылын көрсетеді. Содан кейін губернатордың кеңсесінде қызмет ететін «өте талантты жас ғалым, антропология мұражайын ұйым­дастыруға талпынып жүрген Леонтьевпен» жүздестіреді. Өзара тіл табысқан соң, оның өте білімқұмар екеніне тәнті болады.

Содан кейін Дж.Кеннанды саяси сенімсіздермен сұқбаттастыру үшін Леонтьев жеке пәтерде арнайы кеш ұйым­дас­тырады. Әңгіме кітап пен кітапхана туралы болғанда, Леонтьев оған мынадай деректі айтып береді. Ол әңгіме туралы Дж.Кеннан өзiнiң атақты еңбегінде: «Ме­нің қойған сұрағыма байланысты, Леонтьев маған Ceмей кітапханасының тарихы туралы айтып берді. Ол:

– Кітапхана тек қана саяси жер ауда­рылғандар үшін ғана үлкен игілікті іс атқарып отырған жоқ, сонымен қатар ол қала тұрғындарының ой-өріс тіршілігіне де жан бітірді. Тіпті қазақтар да (Түпнұсқада: қырғыздар да – Т.Ж.), – деді ол, – ара-тұра оның қызметін пайдаланып тұрады. Мен бір білімді қазақтың қариясын (старика-киргиза) білемін, оның аты-жөні Ибрагим Құнанбай (түпнұсқада – Ибрагим Конобай), ол кітапханаға тек қана келіп қоймайды, сонымен қатар ондағы Бокль, Милль және Дрэпер сияқты авторлардың да кітабын оқиды.

– Сонда сiз, – деп дауыстады бір студент, – Семейде Милль мен Дрэпердің шығармаларын оқитын кәрі қазақ тұрады деп айтқыныз келiп тұр ма?!

– Иә, дәл солай, – деп сеніммен қасқая жауап берді Леонтьев. – Мен оны алғаш көргенімде, оның менен: индук­ция мен дедукцияның арасындағы айырма­шы­лықты сұрағаны қатты таңғалдырды. Кейін­нен көзім жеткеніндей, ол шынында да, ағылшын философиясын жақсы біледі екен және содан кейін мен атаған кітаптардың барлығының да орыс тіліндегі аудармасын оқып шығыпты.

– Сiз ол оқығандарының бәрін түсінді деп ойлайсыз ба? – деп сұрады әлгі ­студент.

– Мен екі кеш бойы одан Дрэпердің «Еуропаның ақыл-ойының дамуы» атты шы­ғармасы бойынша емтихан алдым, – деп жауап берді Леонтьев, – шындығын ай­туым керек, ол мұны өте орнықты түсініпті.

– Менің назарымды мына мәселе аударды, – дедiм мен, – кітапханадағы кітаптардың көпшілігі, соның ішінде ағылшын ғалымдарының шығармалары цензураның бақылауынан өтсе де, қолға беруге тыйым салынған еңбектер екен.

– Неге бұлай: әуелі кітапты оқуға рұқсат береді де, артынан тыйым салады?

– Біздің цензурамыздың ұстанымы өзгеше, – деді жер аударылғандардың біреуі, – сіз мынаны қалай түсіндірген болар еді­ңіз: мысалы Адам Смиттің «Адам­зат байлығы» сияқты кітаптарға тыйым салынған, ал, Дарвиннің «Тектердің тари­хы» мен «Адамзаттың шығу тегі» атты шы­ғармаларына рұқсат берілген. Соңғы шығармалар алдыңғысына қарағанда әлде­қайда қауіпті емес пе» [Кеннан Дж., 1 т., Б198-199], – деп жазды.

Міне, Леонтьевтің Дж.Кеннанға айтып берген бұл дерегі ілгеріде айтылған Абайдың Михаэлиспен кітапханада кездесуін еске түсіреді. Абай кітапханада Михаэ­лиспен танысты ма, жоқ, Леонтьев­пен танысты ма, қайсысы шындық, әлде екеуiмен де кітапханада кездесті ме, оны анықтау – басқа әңгіменің арқауы.

Ал үзіндіні ұзақ келтіруіміздің себебі, бірінші, мұнда Семей кітапханасының кітап қоры туралы толық мағлұмат келті­рілген. Сондай-ақ аталған кітаптарды Абай­­дың оқығандығынан немесе оқуы мүм­кін екендігінен хабардар етеді. Үшінші, бұл – Көкбай сияқты молда­лар­дың өзі айтып берген, Абайдың Дарвинді ден қойып оқы­ған­дығы туралы естелігінің растығын бұ­л­жыт­пайтын бір дәлел болып табылады.

Ал Абай тура сол күндері, яғни Джордж Кеннан Семейге келгенде, Шар өзені бойындағы Қарамола сиязына төбе билік етіп қайтып, іле соңынан жазылған арыз-шағымдарға байланысты тергеу астында жүрген еді.

Бұл кітапхананың кітап қоры және соғыстан кейінгі кү­тім­­сіз күйі туралы бел­гілі ғалым Қ.Мұхамедханұлы 1947 жылы 27 қарашада ССРО­ Ғылым академиясының Қа­зақ филиа­лының басшысы Қ.Сәт­баевқа жазған:

 «Сізге Семей қаласындағы кітапхана­лардың сапасы төзбестік аянышты халін аз сөзбен баяндап өтуді мақұл көрдім.
1. Гоголь атындағы кітапхана...» деп баста­латын хатында арап һәрпімен жазыл­ған көптеген сирек қолжазбалар мен кітап­тар­дың талан-таражға түскенін баян етіп, бұл кітапхананың маңызын атап көрсете келіп:

«Қазіргі кезде Семей қаласындағы Абай атындағы әмбебап-ғылыми кітап­хананың сирек басылымдарының алтын қорын құрап отырған: Пушкин А.С. Сочинения. СПБ., 1887; Толстой Л.Н. Сочинения. М., 1889; Уэвелль В. История индуктивных наук. СПБ., 1867; Сочинения Платона. СПБ., 1863; Байрон Сочинения. СПБ., 1884; Херасков М. Эпические творения. ч.1.-М., 1786; ч.2. 1787; Кантемир А.Д. Сочинения. СПБ., 1868; Спенсер Г. Основания психологии. СПБ., 1876 Даль В.И. Сочинения. 1883; Беккер К. Всемирная история. СПБ., 1846; Карамзин Н.М. История государства Российского. СПБ., 1845; Илиада Гомера.-/ Пер. Гнедича Н. СПБ., 1829, тағы басқалары – соның айқын айғағы. Бұл кітаптар XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында өмір сүрген, әлемдік мәдениеттен шалғайдағы қазақы ауылдың төл перзенті Абай Құнанбайұлының білімге құмарлық шөлін басқан рухани бұлақ бола алды... Семейдің қоғамдық кітапханасының орыс және әлем әдебиеті классиктері шығармалары, әртүрлі ғылым салаларынан кітап қоры мол. «Вестник Европы», «Русский вестник», «Русская мысль», «Исторический вестник», т.б. Ресей мерзімді басылымдарын алып отырған сол замандағы Сібір кітапханаларының ішіндегі ең бай кітапхана», деп Семей кітапханасының Абай ғұмырнамасы мен шығармашылық зертханасының қалыптасуында аса маңызды орын алатынын, оны сақтап қалудың ұлт руханияты үшін құрметті парыз екенін, кітпапхана үйін қалайда күрделі жөндеуден өткізу қажеттігіне назар аударады.

Бұл ғимарат Абай кітап оқыған жай ғана жағырапиялық нүкте, мекен-жай емес, қазақ руханиятының алыбы Абайдың Абай болып, ұлт тұлғасы ретінде қалыптасуына әсер еткен руханият мектебінің киелі мекені. Кезінде Гоголь атын иеленіп, кейіннен Абайдың аты беріліп, басқа ғимаратқа көшірілген, Семей қаласындағы Мәңгілік ел көше­сіндегі 22-үй тоқсаныншы жылдары «ЦентрКредит банкке», одан үшінші қол арқылы жеке меншікке сатылып кеткен (қазір онда татар өнер мектебі орналасқан). Ал осы ғимаратты қайтару туралы қозғау салына бастаған тұста, яғни 2020 жылдың 31 қаңтарындағы №1 келісім (договор) бойынша «Қазақстан Республикасын­дағы Татарстан Республикасының толық өкілетті уәкілдігі» «жылжымайтын бұл мүлікті» ешқандай несиесіз (безвозмедно) «Татар өнер мектебіне» («КГКП «Татарская школа искусств) пайдалануға берген» бұл кітапхана – ұлтымыздың рухани тарихының қасиетті ескерткіші. Бұл кітапхана Абайдың рухани универ­си­теті болып табылады. Абай – сол білім ордасының мәңгілік оқырманы. Сол ғима­раттың маңдайшасына «Абай Құнан­байұлы көп жылдар бойы осы кітап­ха­на­ның оқырманы болды» деп екі тілде жазылып еді. Халықтың жүрегіне жазылып, жанарына бір ғасыр бойы көзайым болған бұл тақта да өкілетсіз өкілдердің назарына ілікпеді. Ашығын айтқанда, қай әкім, қай басшы кімге, неге, қандай мезіреті үшін сатты? Мұның барлығы заңдық құқық тұрғысынан анықталып, шындық қалпына келтірілуі керек. Татар Республикасы да қазақ руханиятының тарихын жоюға және заңсыздыққа жол бере қоймас.

Кейбір тырнақ астынан кір іздеген адамдар қазіргі татар музыкалық мектебі болып тұрған сол ескі ғимараттың 1902 жылы салынғанын алға тартып, бұл ғимаратта Абайдың болмағанын өзеурей дәлелдеуге тырысып жүргенін байқаймыз. Бұл – елдің көңіліне қаяу түсіретін тірлік. Кезінде Абай сусындаған рухани бастау Семейдің қоғамдық кітапханасы негізінде жасақталды. Абайдың айнымас достары болған сол ескі кітаптар осы кітапхананың сөресіне жайғасты. Ендеше, Абай мұнда болмады деп кім айта алады?

Хакімнің ғазиз саусағы тиіп, көз нұры сіңген сол кітаптар 1930 жылы осы ғимарат кітапханаға айналғанда, сонда көшті. Демек Абайдың табаны тиген Семейдің қоғамдық кітапханасының мұрагері – осы ғимарат. Біз бұл ғимаратты Абай кітап оқыған ғимарат деп санайтын себебіміз осы. Сондықтан бұл ғимаратты Абай орта­лығы етіп ашу – данышпанның кемел ілімін жастар санасына сіңіріп, руханият­ты дамыту жолындағы іргелі қадам болары сөзсіз. Көптің көкейінде жүрген бұл қас­тер­лі нысан сонда ғана өзінің тиісті орнын алар еді.

«Ғылым таппай мақтанба» деген ақынның бар үміті – ғылымды ел болу. Биылғы мерейлі тұста Семей қаласындағы Мәңгілік ел көшесі, 22 мекенжайының та­ри­хи маңызы мен құндылығы бағамдалып, ар­найы Абай орталығы болып ашылса, тарих тәпсірінде дұрыс шешім болар еді. Абайдың артына қалдырған мұра­ла­рындағы жүрек, қайрат, ақыл ұста­ны­мы қазіргі қазақ қоғамында да өз рөлін жо­ғалт­­пақ емес. Ал оның басқан әр ізі де қазақ жұрты үшін қадірлі бола бермек. Жаһан­дану дәуірінде де Абай қозғаған асыл идея­лар ойымызға қайыра оралады. Ендігі біз­дің міндетіміз – Абай идеяларын заман талабына сай жаңарту һәм жүзеге асыру.

Соңғы бес жылда Семей өңірін сер­пілтіп тастайтын, елдің қуанышы мен жұ­­ба­нышына айналған екі айтулы, үмітті оқиға болды. Біріншісі – облыстың қайта ашылуы, екіншісі – Президент Қасым-Жомарт Кемелұлының Семей қаласын қазақтың тарихи-мәдени астанасына айналдыру туралы айтулы ұсынысы. Бір ұлттың тарихи-мәдени астанасы болу – сол мемлекеттің қасиетті мекеніне айналу деген сөз. Ал соған сай болу үшін туған қаламызды қасиеттендіру бағытында не істеліп жатыр? Өзгені былай қойғанда, Абайға қатысты бұрынғы Гоголь атындағы кітапхана қайда? Маңдайға басатын бірден-бір тарихи ғимарат емес пе еді? Алаш үкіметі жарияланған ғимарат қайда? Ұлттық тәуелсіздігіміз­­­дің киелі шаңырағы емес пе еді ол? «Абай жолы» романында суреттелген тарихи ғимараттар сақталды ма, сақталса қайда және қандай жағдайда?

1997 жылы М.Әуезовтің 100 жылдығы мерейтойы кезінде Ә.Бөкейхан, А.Бай­тұрсынұлы, М.Дулатұлы, С.Торайғыр­ұлы, Ж.Аймауытұлы, ең соңында М.Әуе­зовтің өзі Кәмилаға үйленген­нен кейін тұрған, «Қаракөз» пьесасы мен әңгімелері жазылған бұрынғы «Ака­демик Павлов атындағы көшедегі ­
­4-үйді» (сол кездегі мекенжайы) дегдар Қайым Мұхамедханов арнайы апарып көрсетіп еді. Терезе жақтаулары, төбе жиегі ағашпен өрнектелген үй болатын. Жанығып жүріп мұражай жасау туралы Үкімет қаулысына енгізіп ем. Қаулы қабылданды. Бірақ қаражаттың қиын кезінде «Алаш ардагерлері» мұражайы Ә.Молдабаевтың үйіне жасақталды. Дәл қазір бір үйді ­аула­сымен қосып сатып алуға үкіметім­­нің қауқары жетеді ғой.

Тарихи-рухани ескерткіш ретінде күтім тілеп тұрған ғимарат – Тінібай мешіті. Бұл мешіттің табалдырығында Құнанбай, Тәттімбет, Кемпірбайдан бас­тап Абай мен Шәкәрімнің, Әлекең-Әлихан Бөкейхан бастатқан Алаш дегдар­лары­ның – Ақаңның-Ахмет Байтұрсынұлы­ның, Жақаң­ның-Міржақып Дулатұлы­­ның, Мұхамеджан Тынышбаевтың, Сұл­тан­махмұт Торайғырұлының, Райымжан Марсе­ковтің, Мағжан Жұмабаевтың, Жүсіп­бек Аймауытұлының, Қаныш Сәтбаевтың, Мұхтар Әуезовтің, Әлкей Мар­ғұланның, ең соңғы тұяқ Қайым Мұха­медханов табанының ізі жатыр. Ал Абай пайдаланған, аңызға айналған Гоголь атындағы кітапхана әлдебір көпестің қолында. Оны қайта өңдеп, өзгертуге кезінде жұрт қарсы болып тоқтатқан еді. Қалайда қолдан жасанды көсем, жасанды шешен, жасанды көше, жер аттарын жасамай, тозған ескі Семейді – қасиетті қарт Семейді қалпына қайта келтірудің қамына шұғыл әрі табанды түрде кіріскен лазым. Ол үшін жекелеп емес, мұқым Семей қаласындағы тарихи орындарды анықтап, тізімге алып, тарихи сипаттама жасап, пәрменді шешім шығара алатын мемлекеттік дәргейі бар арнайы комиссия құру қажет. Сонда ғана әркімнің жалған жаласы мен сылтауына, бұлтағы мен бұқпантайына жол берілмейді.

Қату да, бату да айтылған тұстар болса, көңіліңе алма, ағайын, ғафу ет. Бірақ шын сөзім, жан сөзім осы.

Туған жердің осындай тағдыры әкімдік емес, перзенттік ар-намысын оятып, ұлан-ғайыр еліңе үндеу тастаған әлеуетті әкім Берік Уәлиұлының салауат-сауынына, сол елдің бір перзенті ретінде өз мамандығыма сәйкес осы рисала арқылы үн қосқым келді.

Тұрсын ЖҰРТБАЙ,

жазушы-ғалым