Көрнекті ғалым, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Сауытбек Абдрахмановтың мәдениеттанушылық еңбектері халықаралық ауқымда танылған. Автордың Абай аудармашылығы туралы зерттеулері Мәскеуден шыққан ұжымдық жинақтарда жарияланған, жекелеген мақалалары орыс, ағылшын, француз, араб, түрік, өзбек, тәжік тілдеріндегі газеттерде шыққан. «Литературная газетада» басылған «Читал я сладостный Коран» атты мақаласы жөнінде біз кезінде ілтипатты мақала да арнағанбыз. Өткен жылы С.Абдрахмановтың халқымыздың ерен ойшылы, классик жазушысы Әбіш Кекілбаевтің мәдениеттанушылығы туралы жазылған «Абыз Әбіш» кітабы Мәскеудің «Художественная литература» баспасынан «Корифей» деген атпен жарық көрді. Біз бүгін белгілі ақын, публицист Александр Балтиннің сол кітап жөнінде жақында «Литературная газетада» басылған рецензиясын оқырман назарына ұсынып отырмыз.
Атырабын толайым түркі тайпалары мекендеген, солардың фольклорының негізінде алғашқы жазба толқындар қалыпталған ХVІ ғасырдан бастау алатын Қазақстан әдебиеті мифологиялық болмыс-елестің ғажап сүгіреттерін жайып салатын түркі тілдеріндегі ежелгі эпостардан бастап – абыз Абайға, асылтек Шоқан Уәлихановқа, айбынды һәм айдынды Олжас Сүлейменовке дейін әлемге көп-көп сәруар күншуақ сыйлады.
Қазақстанның сөз өнерінің ғарыштық саңлақтары тобында Әбіш Кекілбаев шоқжұлдызы ерекше жарқырап, тұлғаланып, тұғырланып көрінеді: одан тараған сәулелер халықаралық ықпал қуатына ие; классиктің көптеген шығармасы басқа тілдерге аударылып, оқырмандардың ақыл-ойы мен жан-жүректерін баурап алып жатыр... Кекілбаев қайнары сарқылмайды: ол құдды кез келген ұлттық нұсқадағы сияқты, Сөзде айшықталған, Сөзбен кескінделген қазақ халқының әмбебап шығармашылық жұмбағын шешіп анықтаған, әмсе туған жердің кестелі өрнектеріне өлердей ғашық қара сөздің ойшылы және мәйекті тілдің ақыны.
Кекілбаев-философ адамның шығу тегі туралы, тілдің төтенше қызметі жайында толғанды – өйткені біз туғаннан кейін тәни құрылысқа ғана емес, тілдік құбылысқа да – ұлттың қалыптасу тылсымына және халықтың қарекеті мен дамуын айқындаған тілдік жүйені тану құралы ретіндегі әдебиеттанудың маңызына шым бата бойлаймыз... Ол осы орайда әдеби-тарихи, филологиялық һәм философиялық ой ормандарын місе тұтпай, өзіндік жан-жақты көл-көсір тума дарынымен қоғамдық және саяси өмірге алапат қуатпен екпіндей кірді.
Басшылық өнерінің өлшемін де Кекілбаев сөз құпияларынан, олардың ұштасуынан, қажу білмес қауқарлы тетіктерінен әсте кем танып білмеді.
Сонымен, біздің алдымызда – мәдениеттің жарық шұғыласы Ә.Кекілбаевқа арналған толымды трактат; тағдыр-талайы мен шығармашылығы туып-өскен ұлттық топырағымен де, Ресеймен де тығыз байланыса өрілген Сауытбек Абдрахманов көңілге қонымды машық-мәнермен бипаздап орындап шыққан трактат. «Құран және Пушкин» – оның елеулі еңбектерінің бірі осылай аталады: Құранның арсыдағы сеңгірі мен Пушкиннің ақындық төкпесі бірқатар үйлесімдер, ішкі от, Шығысқа арналған Пушкин шығармалары арқылы нәзік жымдасып байланысады.
Абдрахманов пушкинистика саласында көп шаруа тындырды, классиктің өмірін тірнектеп әрі соншалықты аялап ізерлей жүріп, басқа зерттеушілердің назарынан тыс қалған реңктерді және тұтас тақырыптарды тауып отырды, бұл ретте ол, әлбетте, қандай нұр шашқан шұғылалы болса да, бір есіммен шектеліп қалмады; ол Абай хақында, поэтикалық аударма хақында, әртүрлі авторлар туындыларында көрініс тапқан мемлекеттілік межелері жайында жазды.
Ал енді мінеки – қазақ сөзінің классигі Ә.Кекілбаевқа арналған кетпектей керемет том, ақыл-ойдың мәуелі бақшасы алдымызға тартылып отыр.
Әрине, абыздың шығармашылығы барынша жан-жақты, алуан сипатта зерделенуге тиіс. Мұнда бір ғана қырын таңдап, сонымен шектелу өте қиын.
Абдрахманов бәрін байыппен баяндайды – Кекілбаевтың көптеген шығармасында жарқын парасат күйіндей төгілген үйлесімділікке жетелейтін, жүйкеге тиер қайырымдарды қайтарып тастайтын, алқындырмай алға бастайтын сөз тізбегі байсал ағады.
Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бұл томды «Кемеңгерлік көкжиегі» деп атаған алғы сөзімен ашып, алқағанын атап өткен ләзім.
Адамдық қайнарлардағы, әлде сөздегі, тарихтағы тереңдікке бойлауға қабілетті ақыл-парасат; жан дүниеңді артық құмарлық билеп алмас үшін, оны сызып тастап, мейірім мен ақсүйек бекзаттық шарпымас үшін қажетті момындық; әмсе, тіптен ... зияткерлік материалды қайткенде де ұсынуға қажетті өзгеше шеберлік – міне, кең байтақ кекілбаевтық көкжиектер осылар. Осының бәрі ұштасып, жинақтала келе, Кекілбаевқа соншалықты тән даналық ұғымын айшықтайды.
Абдрахманов кітабының тарауларға бөлінуі де көңілге қонымды. Солардың біріншісі – «Неисчерпаемый» өз тағдыр жолының Кекілбаев тағдырымен қиылысуы жайында байыпты баяндай келе, сонау 1974 жылы Мемлекеттік кинокомитетке жұмысқа орналасуынан басталған арақатынастарын сабақтастыра жіптіктеп, автордың шығармашылық әлемінен де хабар береді.
Абдрахманов Кекілбаевтың ақындық талантын да аз-кем сипай қамшылап өтеді, осы «сипай қамшылаудың» өзі оқырман жүрегінен ыстық ықылас оттарын ұшқындатарына кәміл сенімдімін. Себебі орысша жолма-жол аудармасы келтірілген шумақтар өңдеуді еш қажет етпейді, нәрлі, көркем, мәйекті шығарма. (Біз бұл арада түпнұсқаны ұсынайық – аудармашы)
«Қуантты бізді сол күні
Сәбидің тұңғыш ащы үні.
Жылатты бізді сол күні
Почташының қапшығы.
Көңілді көктем құшып қап,
Ажыратты қыс қайта.
Түске дейін құттықтап,
Бата оқыды ел түс қайта».
Сезім күйлері, өмір өрнектері күміс сәулелерін шашып, жарқыраған жарығы шумақтарды шуақтандыра түседі.
Тараулардың өзектей өткір атауларының бірі – «Мәдениет мәйегі»... Ешқандай тоқмейілсу райы жоқ: қоғамның қатпарланып жіктелуі де, әке мен бала арасындағы дау-шарлар да, халық топырағын нәрлендіретін мәдениет өзендерінің, өкінішке қарай, құрғап тартылуы да – соның бәрі бұлыңғыр-бұлдыр шындық әлеміне сәйкес қарастырылады.
Содан да – Кекілбаев бейнесіне жүгінгенде кез келген насырға шабар қуыс кеуде, бос берекесіздікке оның сомдағай дүниетанымы қисынды түрде қарсы қойылады: «Қаламгердің жазғандарында мәдениет ешқашан тар аяда қарастырылмайды». «Биік талғамсыз биік парасат жоқ. Ал биік парасат – үлкен жауапкершілік. Бүгінгі үлкен өзгерістер онсыз жүзеге аса алмайды. Рухани бедерсіздік саяси тәуелсіздікті де тәрк етеді. Тойған тоғышарлыққа халықтың, адамның азаттығы емес, нәпсінің азаттығы керек».
Кекілбаев сөзінің кемелдігін айқындаған даналық осылай дейді.
Адам түп-тегінің дүниеге нәсілдік-ұлттық тұрғыдан сіңісуін зерделеген пайымның қуаты аса зор: «Нәсілдер арғы тегі бір адамдардың ғасырлар бойы белгілі бір тарихи-географиялық аяда табан аудармай өмір сүруі арқасында қалыптасқан морфологиялық және физиологиялық түзілімдер негізінде пайда болған».
Абдрахманов классиктің тағдыр-талайына мейлінше ілтипатты; оның ұлағаттылығы туралы курстасы Мұхтар Мағауиннің пікірлерінен бастап Қасым-Жомарт Тоқаевтың толымды бағаларына дейінгі көптеген әртүрлі айғақтарды келтіреді; жарқын бояулар басым шыққан алуан пікірлердің тоғысы құдды осынау бірегей тұлғаның айналасында әлдебір шуақты өріс тудырғандай.
Кітаптың жеке тарауында арнайы тоқталып, жан-жақты қамтылғандай, ана тілінің жанашыры болған Ә. Кекілбаев тіл ұлттың басты даралық ерекшелігі екенін түсініп, тілдің, әйткенмен, адамзатқа беймәлімдеу шығу тегіне ерекше көңіл бөлді.
Соған қарамастан...
Өзінің ой-толғаныстарын інжілдік, көне өсиет замандарынан тартып, дүниеде болған тілдердің санын талдай келе, Кекілбаев «бұрынғы үстем тілдер экспансиясының әлі күнге бөркі дағарадай екенін, мұндай жағдайда қалған тілдердің бірте-бірте қолданыстан шығып кету қаупі өте-мөте зор екенін» айтады.
Иә, бұл арада ой діңін толтыратын шырыны мол, бейнелер әуені әуелеген тіл бақшасының гүлденуі қажет. Өйткені барлық мүмкін болған мән-мағыналар симфониясын түзілдірген адамзаттың тамыр-тегі тілден де бастау алады.
Жазушының өзінің шығармалары да – «Аңыздың ақыры» романы да, «Күй», «Құс қанаты», «Ханша дария хикаясы», «Шыңырау», «Бәсеке» хикаяттары да осындай болды. Ол адамдағы жақсы атаулының бастауындай тұныққа бағдар ұстап, адам жанының шыңырауларына үңілді. Айталық, қазақ халқының ХVІІІ ғасырдағы толағай тұлғасы туралы «Абылай хан» тарихи-көсемсөздік драмасын дүниеге келтіріп, тарих тұңғиығына бойлады... Даланың ұлы баһадүрлерінің ізгілікті іздерін тарих шаңдағы жасыра алмайды.
Кекілбаев алған «Тарих тағылымы» туралы, бойға сіңіріп, пайымдалған һәм алапат қаламгерлік шеберлікпен прозалық шығармалардың қатарына кіргізілген тағылымдар туралы арнайы тарау баяндайды.
Ол мықты тарихшы болар еді, бірақ тарихи пайым-толғаныстарын тілдің көркем шұрайын пайдалана отырып жеткізуді мұрат тұтты. Себебі көркемдік мұратты әрқашан бәрінен де жоғары қойды.
Абдрахманов кітабының соңғы тарауы – «Өлке өрнегі» әдемі өрілген. Туған өлке! – әрбір аяулы жүректе қасиетті дәм-тұздай, әзиз анадай аяланатын жылы сөздер.
Кекілбаев тіпті әжептәуір қаржылық мүмкіндіктері бар адамдардың, кей-кейде, тамыр-тектері де, аспаны да игілікті өнеге өрнектеп, тылсымды түрде ұштасатын туған жерді зерттеп зерделеуге құлықсыздығына налиды.
Жазушының жан-жүрегіндегі асылдары туралы ой-толғаныстары сопылардың дүниетанымы сияқты кең байтақ. Осынау даналардың есім-сойларын өз жадының құпия қабаттарында жаңғырта білген ол солар жайлы да толғанады. Бұл арада тарих нақты ақиқатпен, қазіргі заманмен ұштасады. Әрине, мұның бәрі шартты ұғымдар – уақыт жылдамдығы баршамызға белгілі. Бірақ әдебиет, әсіресе, оймен нәрленген һәм таңдаулы сөздермен сараланған әдебиет аса маңыздыны асқақтатудың ең жақсы амалы...
Сонымен, «Корифей» томы қолымызда. Сауытбек Абдрахмановтың Әбіш Кекілбаев хақындағы толғамды трактаты; өмір бойы жалғасқан адами ерліктің мән-мағынасына толы кітап; тарихи тұлғаны ұлықтауға және біздің ортақ мәдениетімізге қызмет етуші кітап.
Аударған
Қорғанбек АМАНЖОЛ