Сөздің небір асыл маржаны қазақтың жыр-термелерінде. Теңіздің түбіндегі інжу тастардай бағалы теңеулерді де қасиетті өнердің осы түрінен табамыз. Ал жыршылар туралы айтарымыз аз емес. Жыршылық дәстүр Сыр бойында және батыс облыстарда терең мазмұнда сақталғаны баршаға белгілі. Ал біздің Әулиеата өңірінде қазіргі таңда жыр мен термені дамытуға көңіл бөлу, жыршы мен термешіні бағалау жоғары деңгейде деп айту қиын.
Әулиеатаның өнері өрге жүзіп жатса, баршамыз үшін жетістік. Сондықтан бұл тақырыптың қозғалуы әлдекімнің шамына тию емес, өнердің өрістеуіне оң ниет деп түсінген дұрыс. Әулиеатада ертеде өңірдің жыршы-термешілері болды. Сол үрдіс жалғасып, Жамбыл Жабаевтың кезеңіне жетті. Жамбыл атаның қаншама дастанды ұзақ түндер бойы жырлағаны әмбеге аян. Жәкеңнің шәкірті Кенен Әзірбаев та жыршылық, термешілік дәстүрді ілгерілеткен өнер иесі.
Термені неге есімізге алып отырмыз? Себебі қазақтың барлық тәрбиесі мен тәлімі, өсиеті, өнегесі осы терменің сөздерінде жатыр. Қазір барған жерін сыйламайтын келін көбейді. Ата-анасының абыройын түсірген, бұзақылыққа бой алдырған жігіттер саны адам шошытады. Соның салдарынан қылмыс жасау, ажырасу, ағайынның араздығы өршіп барады. Мұның баршасы термені тыңдай қалса, түгел шешімін тауып кетеді деп те айту қиын. Бірақ «Баланы жастан» дегендей, бөбектерді бесігінде жатқан кезінен жыр-термемен сусындатсақ, мектеп жасынан терменің тәлімін, сөздің қасиетін ұғынуға тәрбиелесек, келеңсіздік азаяр ма еді деген тілек біздікі.
Жалпы, термешілік, жыршылық туралы айтқан кезде біздің өңірде де ойымызға оралатын есімдер бар. Әуелі ұзақ жыл жыршылық, термешілік бағытта еңбек сіңірген Аяз Бетбаев ағамыз есімізге түседі. Есімі айтыспен танылса да, Айтмұханбет Исақов та осы жанрдың жандануына біраз тер төкті. Меркілік Бейбіт Шошабаевты, байзақтық Ертай Тазабековті, Болат Басықараевты атап өтуге болады.
Ал байзақтық термеші Ертай Тазабеков: «Барлық өсиет пен тағылым терменің сөздерінде жатыр. Сол құндылық жастар мен жасөспірімдер тәрбиесіне өте керек. Біз осы жағынан ақсап тұрмыз. Неге термешілер көп шықпайды деп кінә тағу да дұрыс емес. Соңғы уақытта бұл бағытқа көңіл бөлінбей кетті. Айтыс өнері облыста өте жақсы дамыды. Үлкендерін айтпағанда, оқушы ақындардың жетістіктері де қомақты. Сол секілді терме өнерін де мектептен дамыту керек. Оқушылар арасында аудандық, облыстық терме байқаулары жиі өтіп, жеңімпаздарды ынталандыру қажет. Қазір айтыскерлерді ынталандыру жақсы. Сондай деңгейде термешілерге де назар бұруымыз керек. «Ел іші – өнер кеніші» дегендей, жас ұрпақты тәрбиелесек, жақсы термешілер көптің арасынан шығарына сенімім мол», дейді.
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері Бақыт Шағырбаевты, Меркі ауданының құрметті азаматы Бейбіт Шошабаевты да сөзге тарттық. Олар да терме өнерінің жағдайына алаңдаушылықтарын білдірді. Мәселен, Бақыт Шағырбаев: «Мен көптеген ауылға тегін концерт беремін. Термелерді тегін орындаймын. Ол да терме өнерін дамытуға бастайтын қадам. Маған көптеген көрермен термені дамытудың түрлі жолдарын айтады» десе, Бейбіт Шошабаев: «Кезінде терме-жыр байқаулары көп өтті. Соның арқасында жыршы-термеші болып қалыптастым. Ұстазым Аяз Бетбаевтан үйренгенім көп. Өңіріміздің мәдениетін ұзақ жыл басқарған Әлібек Әмзеев: «Бейбіт, сенің айтысатын өнеріңді де білемін. Бірақ сен терме мен жыршылықтың соңына түсші. Бізде осы жағы ақсап тұр» дегені бар. Сол олқылықтың орны әлі толмай келеді», деді.
Ұзақ жыл мектеп директоры, ауылдық округ әкімі болған байзақтық тұрғын, «Ерен еңбегі үшін» медалінің иегері Назым Қуанышбаева: «Тектілік пен ұлағаттың баршасы термеде жатыр. Термені 9–11 сыныптарға қосымша сабақ ретінде жаппай оқыту керек. Қазір мектептерге үйірме сағаттары бөлініп жатыр. Мүмкіндік бар. Солардың үздіктері аудандық, облыстық байқауларға қатысуға тиіс. Сонда бұл жұмыс оңға басады. Ең алдымен, мектеп директорының жанашырлығы керек. Мен зейнетте болсам да, Қызылжұлдыз ауылындағы өнер мектебінде терме сыныбының ашылуына ықпал етіп жатырмын», деді.
Облыс әкімінің тікелей қолдауымен биыл ғана ашылған облыстық «Айтыс ақындары мен жыршы-термешілері орталығы» мекемесінің директоры Ахметжан Өзбековке де хабарластық.
– Өңірде айтыс өнері жақсы дамыған. Біздің екінші қанатымыз – термешілік пен жыршылық. Міне, осы салаға терең көңіл бөлінбей жатқанын түсінген облыс басшылығы арнайы орталық ашып отыр. Мұның өзі – терме мен жыршылық өнерге көңіл бөлінгендігі. Әзірге мұндай орталық біздің облыстан басқа өңірлерде жоқ. Қазір осы өнерді дамыту бағытында жұмысты жоспарлап, қолға алып жатырмыз. Осыдан екі жыл бұрын «Хабар» агенттігі өткізген «Жеті қазына» байқауында біздің облыс өнерпаздары бас жүлде алды. Ол байқауда терме аталымы да болды. Демек негіз бар, жұмыс бар.
Ауыл-ауылдан талантты жыршы-термешілерді іздестіріп жатырмыз. Жақында ғана Жамбыл ауданынан Сәрсен Әбілқайыр деген термеші жігітті таптық. Термешілер қатары толығып келеді. Жыршылыққа да көңіл бөлеміз. Орталық жанынан жыршы-термешілер үйімесін ашу қолға алынып жатыр. Биылға жасап отырған жоспарымыз өте ауқымды. Сондықтан өңірдің термешілері мен жыршыларының да болашағы жарқын. Әрине, Сыр өңірі немесе батыс өңірімен салыстыруға келмейді. Дегенмен жүлде қорын жақсылап тағайындап, жыршы-термешілер байқауын өткізуді жиілету қажет. Жақсы термешілерге пәтер беру, қолдау жағы жетіспейді. Алдағы уақытта мәдениет және тілдерді дамыту басқармасының қолдауымен осындай игі істерді жүзеге асыра береміз, – деді.
Біз де атқарылып жатқан жұмыстарды көрмей отырған жоқпыз. Арнайы орталық ашылған кезде барша жамбылдықтар қуанды. Ұзақ жылдардан бері кенжелеп қалған өнерді өрге бастыруға қадамдар жасалып жатқаны қандай жақсы. Біз осы өнерді дамытуға қандай жұмыстар атқарылуы керектігін сараладық. Себебі термешілік, жыршылық өнердің алға басуы – баршамызға ортақ жетістік.
Есет ДОСАЛЫ,
журналист
Жамбыл облысы