Тау мінезі (Эссе)

Құшағына енгеніңде сылдырап аққан бұлағы да, жайқалып өскен құрағы да сенімен сырласа бастайды. Сондайда өзгеше бір күй кешіп, мұздаған жаның жылынады, қуат аласың. Таудың суық еместігін жан дүниеңмен сезіне­сің. Тау баурайында дүниеге ке­ліп, тау самалы бетін өпкен, тұма бұлағынан сусынын қандырып өскен жан өмір бойы тауды аңсап жүретіні сондықтан ба деймін. Өзім де тауда өсіп, тауда ержеттім. Тау маған әрдайым ыстық тартып тұрады. Мен үшін балдәурен шағым өткен Қулық таудан биік – тау жоқ.

Тауда өскен жандар тым әсер­шіл, сезімтал, арманшыл келеді. Та­биғаттың төрт мезгілінде тау­дың түрлі бейнеге енетіні сияқты таулықтардың мінездері де қы­зық, ерекше. Әрқайсысы өзін тау баурайындағы бір-бір асу сияқты сезінеді. Тауда туып, тауда өсіп, тауда шыңдалған, тау тұлғалы ағаларыммен сырттай таныспын, тау туралы, туған өлкеміз жайлы шығармаларын оқып жүремін. Абзал ағаларым тура­лы толған­ған сәтте, әсіресе, менің көз алдыма көрнекті жазушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Ха­лық­ара­лық «Алаш» әдеби сый­лы­ғының лауреа­ты, филология ғылымдарының кандидаты, Райымбек ауданы­ның құр­­метті аза­маты Тұрлыбек Мәмесейіт келеді.

Алматыда жүргенімде жазу­шының Нарынқолдан екенін шығармалары арқылы білетін едім. Кейіннен Астанада Тұрлы­бек ағаны «Елорда» баспасына бас редактор болып қызметке кел­генде көрдім. Бірден араласып кете алмадық. Амандық-сау­лықтан әрі аспадық. Тау мінезді жандар емеспіз бе? Сарыарқа тө­ріне қоныс аударған жазушы шығармашылықпен өнімді айналысты. Хантәңірін ерекше сағынумен жүрген қаламгер бар күш-жігерін, қабілет-қарымын Хантәңірінің баурайында өткен балдәурен шақта көрген-білген, көкейіне түйген, зердесіне тоқыған оқиғаларды ақ қағазда тірілтті. Ел мен жер тарихын, Хантәңірі баурайындағы көмескі тартқан шежірені санасында қайта жаңғыртып, шығармаларына арқау етті. Республикалық басылымдарда әңгіме, хикаяттары жиі жарық көретін. Кітаптары да оқырмандарға жол тартып жатты.

Тұрлыбек аға сырттай қараған­да адамға бір түрлі суықтау көрі­нетін. Мінезі де тіп-тік, көп ашыла бермейді. Амандықтан аса ал­майтын едік. Жұмыс бабымен анда-санда «Елорда» баспасына барып қалған сәттерде қысқа ғана тілдесіп, жұмыс жайын сөз етіп, өз жөніме кететін едім. Менің де мінезім тұйықтау. Ағалы-інілі болып шешіліп сөйлескеніміз кейін ғой. Тауды қалың бұлт басып, дауыл тұрып, айналаның астан-кестені шығып, ертесі Күн шайдай ашылып, түк болмағандай тау баурайы шуаққа бөленетін шақ­тар бар ғой. Сондай бір жайдары кезде Тұрлыбек ағамен тіл­десіп қалғаным бар. Ағаның маған ықыласы ауып, арамызды сый­ластық жібі жалғап еді. Мені «үкімет бала» дейтін. Өмірінің со­ңы­на дейін осылай атап кетті жарықтық.

Тұрлыбек ағаның мінезі тау міне­зіне ұқсас екенін шығар­маларын оқығаннан кейін барып жете түсіне бастадым. Ол мей­лі әңгіме болсын, хикаят болсын, жаз­ған дүниесінің көркем­дік деңгейіне іштей сүйсінесің. Сон­дай сәттерде туындылары арқылы жа­зушының жан сырын ұғынып, мінезінің қалтарысын тани түсе­сің. Суреткердің өзіндік стиліне, өзгеше қолтаңбасына, шұрайлы тіліне, тың образға, сөзбен сурет салған шеберлігіне, ой тереңдігіне, жадының мықтылығына тәнті боласың. Былайғы тірлікте көп сөйлемейді, жан дүниесі жұмбақ жан. Ал туындылары жүрегіңнің нәзік сезімдерін дәл басып, сан толғанысқа түсіреді, кейіпкерлер ортасында өзің жүресің, олармен бірге күрсінесің, бірге мұңаясың, жақсылығына жүрегің жарыла қоса қуанасың. Суреткердің сыршыл, шыншыл туындыларына құныға бас қоясың. Көркемсөз шеберіне деген құрметің, ағаға деген ілтипатың күннен-күнге арта береді. Тау мінезді жанға бойың әбден үйренеді. Көпшілік ортадан сырттау, өз әлемімен өзі болып жүретін қаламгердің бекзат болмысын көркем дүниелерін оқыған жан ғана терең түсіне бастайды.

Жазушының бүкіл шығарма­шы­лы­ғы­ның темірқазығы – ел-жер, туған өлке тарихы, адам тағ­дыры, табиғаттың тылсым сырлары ма дерсің. Табиғаттың небір құ­былыстары кейіпкерлер мінез-құл­қымен жымдасып, астасып жатады. Тау туралы сөз қозғаса болды, оның әр тасы сыр шертеді, әр түп жусаны, исі аңқыған сан түрлі гүл­дері, жасыл шалғыны, мөлдір бұлағы сөйлеп қоя береді. Аспанда жөңкілген бұлт екеш бұлт та ерекше суреттеліп, адам жанының иірім­дерімен біте қайнасып, мүл­де бөлек көркем бейнені көз алды­ңа әкеледі. Мысалы, жазушы «Қанды құйын» атты хикаятында атақты Қарқара жайлауын былайша суреттейді: «Керуен құрған көгілдір тауларды бөктерлей, Лаба­сыдан қырғыздың сонау Қы­зыл қиясына дейін көлбеп, Мың­жыл­қының төскейінен Кегеннің аңғарына шейін көсіліп, балбырап жатқан, адамға қоныс, малға өріс болған шұрайлы өлке, шұрайлы мекен бұл. Кілемдей жайнаған кең алқаптың қақ ортасынан ирелеңдей созылған Қарқара өзені жайлау төсіне ерекше сән бере, өрнек сала ағады. Көк шалғынға малынып, тұнып тұрған таулы өңірдің масатыдай құлпырған түрлі шөптері мен алуан гүлінің исі лүп еткен самалмен жұпардай аңқиды. Сылдырап аққан мөлдір бұлақтарды жиектеп майда бұталар, беткейлерді тобылғы, сай табандарын тал мен қайың, ұшқат пен шетен көмкерген. Бөктерін арша мен шырша жапқан тау төсі, ақ басты алып шыңдармен астаса барып, асқақтап, аспандап көрінеді» («Тау мінезі» кітабынан).

Суреткер шеберлігі деген, шір­кін, осы екен ғой деп ойлайсың. Бұл – жазушының шығармала­ры­на тән ерекшелік, қаламгерлік қай­таланбас стилі, суреткерлік қыры. Осындайда жазушылық, әсіресе, мұндай суреткерлік Алла әркімнің маңдайына жаза бер­мейтін құбылыс, бақ-несібе еке­нін мойындайсың. Жазушылық – оқиғаны баяндау немесе әсер­леп жеткізу емес, ол дегеніңіз – сөз­­бен өрнек салу, көркем образ сомдау.

Жазушы шығармаларымен сусындаған сайын өзімше жаңалық ашқандай боламын. Сондайда Тұрлыбек ағаның көпсөзділікке бой алдырмайтын, арзан күлкіге жоқ сырының мәні – үнемі ой үстінде жүретіндігінде болар деген ойға қаламын. Жазатын туындысын, кейіпкерлер образын, оқиғалар композициясын көкейінде қорытып, жүрегінен өткізіп, қағазға түсіретін қасие­ті – шығармашылық лабора­ториясының ерекшелігі.

Жазушы шығармаларында Хантәңірі шыңы барлық қырынан ашылып суреттелген. Оның «Хантәңірінің баурайында жалғыз шырша» деген көлемді әңгімесі кезінде «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланды. Оқып шығып, Тұрлыбек ағаны құттықтап, өз пі­кірімді айттым. Аға жылы лебі­зімді тыңдап: «Бұл хикаятымнан алынып, қысқартылып берілген нұсқасы ғой» деді. «Аға, әңгіменің жүгін де көтеріп тұр» деп, алған әсерімді бөліскен едім.

Жазушының «Хантәңірі бау­райындағы жалғыз шырша» оқи­ғасы «Тау мінезі» хикаятында баян­­далады. Аспанмен астасқан Хан­тәңіріден ғана емес, асқақ Ала­­таудан алыстаған сайын жүре­гі нәзік, жаны жалғыз, ойы сер­­гек, зерделі жазушы қуатты қала­мын бір сәт те қолынан түсір­ген емес, үнемі ізденісте болып, ұдайы шеберлігін шыңдай түс­к­ен. Оған көркемдігі жоғары әң­гіме-хикаяттары, романдары, публицистикалық шығармалары айқын дәлел.

Тұрлыбек Мәмесейіттің былтыр жарық көрген «Тау мі­незі» кітабына «Ата жұрт», «Қанды құйын», «Аңшы» және «Тау мінезі» атты хикаяттары ен­ген. Бұл жинағын жазушы өзі ірік­теп, дайындап, кезінде өзі барып министрлік мамандарына өт­кізген. Мәдениет және ақпарат министрлігінің бағдарламасы бо­йынша кітап болып жарық кө­ріп, оқырманға жол тартты.

Қаламгер бұл жинағын бас­­па­ға әзірлегенде бірыңғай тақы­рыптағы төрт хикаятын топтас­тыр­ғанында да үлкен мағына бар. Кітапқа енген хикаяттарда суреттелетін тақырыптар: та­биғат, туған жер, адам және тағ­дыр. Онда Аспантаулар аясын мекен еткен адамдардың жан­кешті тірлігі, Қарқара көтерілісі, кеңестік солақай саясаттың аяу­сыз соққысына тап болып, жазық­сыздан-жазықсыз қуғын көріп, бүкіл бір ауылдың түгелімен қы­зыл қырғынға ұшыраған ауыр тағдыры көркем тілмен сомдалған.

Төрт хикаяттың қай-қайсысын да тебіренбей, толқымай оқу мүмкін емес. Жазушы еңбек демалысын алған кезінде құстай ұшып, Астанадан ауылына, одан әрі Хантәңіріне жетуге асыға-тұғын. Аптап сағынышы Хантәңірінің саумал-самалымен тыныстағанда ғана басылып, тау баурайындағы жалғыз шыршаның жайқалып өскенін әр көрген сайын жаны жай табатын болған. Атап айтар болсам, «Тау мінезі» хикаятындағы бір ғана деталь, жалғыз шырша оқиғасы осындай ой түюге жетелейді. Жазушы бала кезінде жалғыз шырша туралы әкесінен естіген оқиғаны жеріне жеткізе суреттейді. Әкесінің айтуынша, кеңестік қысымға шыдамаған ауыл тұрғындары Дөңарша асуы арқылы арғы бетке аспақ болады. Алайда арадан сатқын шығып, тиісті органдарға хабарлап қояды. Солдаттар ауыл тұрғындарын қуып жетіп, оқтың астына алып, бала-шаға, қарттарға дейін алдарына салып, ауылға қайта айдап апарады, содан кейін сұрақ-жауап алу, т.б. сүреңсіз тірлік басталады. Осы оқиғаны жазушы былайша өрбітеді: «…Аноу Әулиешоқының шығыс жағындағы сайды көрдің ғой. Содан аспақ болған. Сол асудың мұзына киіз төсеп, көштің алды өте бергенде, мына ауылға қуғыншы әскер келіп жетіпті. Жолды ешкім білмейді, әскердің бәрі орыс. Сонда, ауылда әлі бар, атын айтпай-ақ қояйын, әй, опасыз-ай, сол бастап келіп, көштің үстінен түсірген ғой.

Көшкен ел жаңағы Дөңарша­ның үстіне қарауыл қойған. Ол жерден төменгі аңғар түгел көрінеді. Басқа жол жоқ. Әскерлерді бас­тап келген әлгі жол көрсетуші Екі­ашадан кейін Асутөрді өрлеп, мына жанымыздағы Сарыкөсе­нің асуымен келіп тура көштің үсті­нен түсіреді. Әуелі Дөңарша­ның үстіндегі күзетті қарауылға ала­ды. Қаперсіз отырған жас жігіттер­ді оқтың астына алып, орыс әске­рі шүріп­пені басып қалғанда, тас үстін­дегі екеудің бірі домалап түсіп, сұлқ қалады да, екіншісі ыршып түсіп, тасты тасаланып аты­са бас­тайды…» («Тау мінезі» кітабынан).

Жазушының баяндауынша, атыс-шабыстан кейін оққа ұшқан екеудің бірі өліп, бірі тірі жатқан. «Байғұс бала біреудің жалғызы екен. Қыршынынан қиылды. Әлгі сен бағана таңғала сұраған шілік арасындағы жалғыз шырша-жалғыз қарағай осы бейкүнә боз­дақтың көзі, белгісі шығар. Соның рухына Алла Тағаланың жі­бер­ген ескерткіші шығар…» деген ­әке сөзін келтіре отырып, жазу­шы зобалаңның зардабын тарт­қан ха­лықтың қилы кезеңдегі тағды­рын көз алдымызға әкеледі.

Жалпы, бұл хикаятқа кеңі­рек тоқталып, кейіпкерлер толға­нысын келтіруімізге себеп – жазушы Хантәңірі баурайындағы жалғыз шырша образын сомдау арқылы кешегі кеңестік саясат құрбанына айналған ауылдастарына, бейкүнә боздақтарға осы шығармасымен ұмытылмастай ескерткіш қоюды мақсат еткендей. Жазушы ол мақсатына жеткен.

Тағы бір атап өтеріміз, арада қаншама жылдар өтсе де жазушы ауылға барған сайын Хантәңірі баурайындағы жалғыз шыршаны өз көзімен бір көруге аңсары ауып тұратын болған. Жалғыз шырша – ол үшін қымбат құндылық, балалық шағының сәулетті бір елесі ғана емес, ардақты әке айтқан шерлі шежіре ғана емес, жалғыз шырша – Хантәңірі баурайында азаттыққа ұмтылған боздақтардың көз жасымен суарылып, Жаратқан Иеміздің құдыретімен Дөңаршада бой тіктеген жұмбақ құбылыс. Оларды ұмытпауымыз үшін бізге жаратылыстың тартқан сыйы шығар, бәлкім.

Тау баурайында дүниеге келіп, тау самалы бетін өпкен, тұма бұлағынан сусынын қандырып өскен жан өмір бойы тауды аң­саумен болады. Тұрлыбек аға да Хан­тәңірін жиі сағынатынын, ешқашан ойынан да, сөзінен де бір сәт тастамайтынын қарымды қаламгердің жары, филология ғы­лым­дарының кандидаты, ЕҰУ-дың қауымдастырылған профессоры  Гүлнар Мамаева жиі айтып отырады. «Ауылға соңғы барып келіп жазған шығармасы – «Тау мі­незі» хикаяты. Хантәңірін соңғы рет көріп, қоштасып қайтқан сияқ­ты болып көрінеді кейде маған... Тұре­кеңді Кеңсайға жерлеп қайт­қан соң, ұлы Нартай маған «Тәте, қараңызшы, папам тау­ға қарап жатыр ғой» деді. Қара­сам, Тұрекең Алатауға қарап жатыр екен» деп еді бір сөзінде Гүлнар Бейсенқызы. Тау-тұлғаға топы­рақ айбынды Алатау баура­йынан бұйырыпты.

Иә, жазушы өмір бойы Әулие­шоқысын қаламының қуаты жеткенше суреттеп өтті. Тұр­лы­бек аға жазғы бір демалысында Хантәңірінің баурайына барып, жалғыз шыршаны бетке алып суретке түсіп, сартап сағынышын басып қайтқанын біз мысалға келтіріп отырған хикаятында жазған. Сол соңғы сапары екен-ау. Туған жер көріністерін тағы бір рет зердесіне мықтап тоқып алып, «Тау мінезі» хикаятына нүкте қойып, оқырманға мұра етіп қалдыруына мүмкіндік берген Алла неткен құдіретті десеңізші!..

«Тау мінезі» кітабын қолыма алған сайын жазушы Тұрлыбек Мәмесейіттің болмыс-бітімі, тұл­ғасы көз алдыма келеді. Артын­да ұл-қызынан өрбіген ұрпақ­тары, жанашыр жары, тілек­тес, тілеулес дос-жарандары мен ту­ған-туыстары, Еуразия ұлт­тық уни­верситетінде тәлімін ал­ған дарынды шәкірттері және өш­пес мұрасы – көркем шы­ғар­маларымен сусындайтын қалың оқырманы барда, көркемсөз шеберінің ардақты есімі ешқашан ұмытылмайды деп ойлаймын.

...Кей-кейде Тұрлыбек ағаның «Әй, үкімет бала» деген сөзі құлағыма келгендей болады...

Нұрлан ҚАЛҚА,

халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты