Әсіресе бүгінгі жас буынды қала атауына қатысты деректер қызықтырады. Өңір тарихшыларының айтуынша, Самарқан бір кездері Афрасиаб, Семізкенд ретінде белгілі болса, Шымкент те қазіргі атауына ие болғанға дейін Нуджикент немесе тіпті Сайрам өлкесінде орналасқандықтан сол қаланың тарихи атауларының біріне ие болып жүруі де мүмкін. Оны анықтау үшін кешенді ғылыми зерттеулер, Қытай деректері мен шығыстық жазбаларды ақтаратын өлкетанушы мамандар керек. Дегенмен жазба деректерде қаланың аты тұңғыш рет 1425 жылы аталыпты. Шараф ад-Дин Али-Йаздидің «Зафар-наме» атты кітабында Ақсақ Темір 1366 жылы Ташкенттен Сайрамға барар жолда өзінің жүк тиелген арбаларын Шымкент елді мекенінен тапқаны жөнінде жазылады. Мамандар бұл деректің де қосымша зерттеуді қажет ететінін айтуда. Өйткені орыс деректерінде Шымкент қаласының аты Чимин түрінде кездесетінін айтып келе жатқан өлкетанушылар да жоқ емес.
Біз әңгіме етіп отырған Шымкенттің атына байланысты ғалымдар екі түрлі пікір білдіреді. Соның бірі – «шым» деген сөзбен тығыз байланысты. Шымнан тұрғызылған қала, сулы, нулы, көк көп өскен деген деректер бар. Оған қоса ескі қаланың маңынан Қошқар ата өзені ағып жатыр. «Бау-бақшалы қала», «Жасыл қала», «Шыммен қоршалған қала» деп айтуға бұл да бір дәлел. Шымкент түркінің «Шым» және иранның «кент» – қала, мекен деген сөздерінен құралған. Ал басқа түсіндірмеде қала атауы Соғдының (Иранның) «чиминь-чемень» яғни, көгалды, гүлденген алқап, ал «кент» сөзінің жалғануымен, «жасыл қала» деген мағынаны беретіні айтылады. Қала ескі заманнан-ақ адамдардың өмір сүруіне қолайлы мекен болған. Ал қала атауының өзгеруіне келсек, 1914 жылы Қазақстанның Ресей империясына қосылуының 50 жылдығына орай қалаға орыс генералы Черняевтің есімі берілген, бірақ 1921 жылы қала Шымкент атауына қайта ие болды. Дегенмен тәуелсіздік жылдарына дейін облыс орталығы Чимкент аталып та келген болатын. Осы соңғы өзгеріске кеңірек тоқталсақ.
Ұлт тілдері мен ұлттық салт-дәстүрлерге, мәдениетке тиісті көңіл бөлінбей келген кеңестік заманда қазақ тілінің мүшкіл жағдайы жұрт назарынан бүркемеленіп, айтылмай келді. Тілдік, елдік мәселелерді ту еткен «Қазақ тілі» қоғамы 1989 жылы құрылды. «Қазақ тілінің жанашыры» құрмет белгісінің иегері Қабыл Дүйсенбидің айтуынша, Оңтүстік Қазақстан облысында, одан кейін іле-шала аудандар мен қалаларда да «Қазақ тілі» қоғамдары құрылып, жұмыс істей бастапты. Әйтсе де, қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін алғанымен, іс-қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізу мәселесі дабыл қағарлық жағдайда болған. Мысалы, 100 пайыз қазақ қоныстанған ауылдың өзінде де іс-қағаздары тек орыс тілінде жүргізілген. Белсенді жұмыстардың нәтижесінде 1990 жылы жергілікті «Қазақ тілі» қоғамдарының ұсыныстарымен көптеген ұлттық мәселелер шешімін таба бастап, жер-су, елді мекен, мектеп, көше аттары қазақшалана бастады. Сол жылы Шымкенттің зиялы қауымы мен «Қазақ тілі» қоғамы Чимкентті – Шымкент деп, қалаға қарасты Дзержинский ауданын – Әл-Фараби ауданы, Рубинштейн көшесін – А.Байтұрсынұлы көшесі, 30 лет ВЛКСМ көшесін – Бекет батыр көшесі, 50 лет Октября көшесін – Қабанбай батыр көшесі, Манкент шоссесін – Жібек жолы тас жолы, Орджоникидзе даңғылын – Абай даңғылы, Коммунистік даңғылын – Тәуке хан даңғылы, Куйбышев алаңын – Ордабасы алаңы деп өзгерту туралы және одан үш жаққа тарайтын Комсомол, Совет, Базар көшелеріне – Төле бидің, Қазыбек бидің, Әйтеке бидің есімдерін беру жөнінде мәселе көтерген екен. Сол кездегі Шымкент қалалық халық депутаттары кеңесінің төрағасы Қ.Төлеметов бұл ұсыныстарды қолдап қана қоймай, оның барлығын тиісті органдардың шешімімен тезірек заңдастыруға зор көмегін тигізеді. «1990 жылы Шымкенттегі депутаттардың 80 пайызын өзге ұлт өкілдері құрайтындықтан, мұндай ұсыныстардың оңайлықпен қабылданбайтынына өзім талай рет куә болған едім. Мен «Электроаппарат» зауытындағы «Қазақ тілі» қоғамының төрағасы және қалалық «Қазақ тілі» қоғамының бюро мүшесі ретінде қалалық сессияның жиындарына қатысып тұратынмын. Мысалы, Шымкент қалалық халық депутаттары кеңесінің 1991 жылғы 22 қарашадағы сессиясында Чимкентті Шымкент деп өзгерту туралы ұсынысты талқылау 2-3 сағатқа созылып, Қ.Төлеметовтің абырой-беделі мен ақыл-парасаттылығы көтерілген көкейкесті мәселеге қатысты оң шешім қабылдануына көп көмектесті. Шымкент атауының екі әрпін өзгерту үшін екі жыл арпалыстық. Оңтүстіктің зиялы қауымы тарапынан жүргізілген үлкен үгіт-насихат жұмыстардың нәтижесінде және жоғары жақтың қолдауымен Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Президиумының «Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-аумақтық бірліктерін қайта атау және орыс тіліндегі транскрипциясын ретке келтіру туралы» 1992 жылғы 8 қыркүйектегі қаулысымен Чимкент атауының транскрипциясы Шымкент болып және Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1992 жылғы 4 мамырдағы қаулысымен Шымкент қаласындағы Дзержинский ауданы – Әл-Фараби ауданы болып өзгертілді», дейді тіл жанашыры Қабыл Дүйсенби қала тарихы үшін маңызды сол бір күндер туралы.
Осылайша атауы мемлекеттік тілге сәйкестендірілген облыс орталығындағы көптеген көшелердің де атауы өзгертілді. Бұл жұмыс бүгінгі күнге дейін жүргізілуде. Мысалы, қала әкімдігі көшелердің атауын толықтай қазақыландыру бағытында республикалық ономастикалық комиссияға Мерген, Жетіотау, Тәңірқұт, Аруана, Айбалта, Құнарлы, Мұзбел, Көркемай, Құттыбілік, Айдаркөл, Жезқанат, Сұлукөл, Торғауыт, Қоңыраулы, Сарбаз, Жаңадария сынды атауларды ұсынып, оң қорытынды алған. Енді Шымкенттегі 300-ден астам көшеге тарихи атаулар берілмек. Яғни, қаладағы Абай, Әл-Фараби, Еңбекші және Қаратау аудандарындағы жаңа көшелерге атау беру жөніндегі ұсынысты ел Үкіметі жанындағы ономастикалық комиссия қолдаған. Қала әкімдігі тиісті талаптарға сәйкес, түсіндіру жұмыстарын жүргізіп, көше тұрғындарының келісімін алған.
Ғалымжан ЕЛШІБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
