Әлемдегі ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосылуды мақсат еткен елімізде ерекше құрметпен, ұлттық нышанмен аталып өтетін мерекелердің бірі – Наурыз мерекесі. Өткен ғасырдың 80-жылдарының аяғында Наурыздың алғашқы рет тойлануы тек қазақтардың ғана емес, елімізде қоныстанған басқа да түбі бір түркі, шығыс халықтары еңсесін көтеріп, бір түлетті. Халық көзіне жас алып, «өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанды» деп ерекше бір толқыды. Халықтың Наурызды зарыға күткені соншалық, сол жылы Наурыз мерекесі қыркүйек айының ортасына дейін тойланды. Бұрын-соңды елімізде мұндай ауқымды той болмаған деседі. Содан бері Наурыз мерекесі халқымыздың жылдан-жылға асыға күтетін ұлттық ұлық мерекесіне айналды.
Наурыз мерекесін тойлау дәстүрі дүниежүзінің көптеген халықтарының тұрмыс-салтында ерте замандардан бері бар екені белгілі. Содан болу керек, Наурыз жайынан сөз қозғағандардың кейбірі оны басқа халықтардың еншісіне байлап, парсы тіліндегі «жаңа күн» деген сөзімен байланыстырады. Ал, қазіргі білеріміз, Наурызды қазақ халқының ықылым заманнан тойлап, «Ұлыстың ұлы күні» деп ерекше атағаны. Яғни, оны халқымыз Ұлыстың – мемлекеттің басты, қадірлі де қасиетті күндерінің бірі деп білген. Содан да болар, Наурыз мерекесімен алғаш қауышқан кезеңде замандастарымыздың оны мереке, той деп қана емес, өздерінің ел санатына кіргендігінің белгісі деп әріден ойлап, алты айдай тойлағаны.
Наурыз мерекесі жайын әріде Шығыстың ұлы классиктері Әбу Райхан әл-Бируни, Ибн Балха, Омар Хайям, Қожа Хафиз еңбектерінен оқып білсек, беріде халқымыздың кемеңгер ұлдары ұлы Абай, Шәкәрім өлеңдерінен таба аламыз. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Мұхтар Әуезов, Сәбит Дөнентаевтар да оған көңіл қойып, кейінгілер үшін жазба деректер қалдырды. Дегенмен, Наурызды тойлаудың елімізде әлі де жүйеленбегені, тіпті, әдеттегі Жаңа жыл мерекесін тойлаудың дәрежесіне жете қоймағандығы көпшіліктің аузында. Содан да болса керек, біз Наурызды сөз еткенде әріден есіп, шет халықтарының әдет-ғұрпынан, салт-дәстүрінен, аңыз-ертегісінен жауаптар іздеуге икемделе береміз. Ол көрші, туыстас халықтардың тұрмыс-тіршілігінде орын алған болса, оған да табиғи, тарихи негіздер, шаруа-кәсіптің ортақтығы әсерін тигізуі әбден ықтимал.
Десе де, айтулы мерекені тойлау дәстүрі дүниежүзі халықтарының көпшілігінің, солардың қатарында қазақтардың тұрмыс-салтында ерте замандардан орын алған. Қазақтар үшін Наурыз «Ұлыстың ұлы күні», «жыл басы». Қыс бойы тұрмыс тауқыметін көрген, қысылып шыққан жан-жануар, айнала табиғат наурыз айының келуімен түрленіп, күн көзімен бойлары жылып, қайтадан тіршіліктерін жалғайды. Сондықтан да, халқымыз Наурызды «жер бетіне жақсылық ұялаған күн», «ұлыстың ұлы күні – ұлыс күн», «ұзақ ұшып келген күн», «жыл басы» – жылқышы торғай келген күн» дегендей бейнелі сөздермен ардақтап, жылдың басына теңеген.
Осы мерекені тойлайтын халықтардың әрқайсысының ертеден қалыптасқан өзіндік ерекше дәстүрлері бар. Мәселен, парсы тілдес халықтар Наурызды бірнеше күн тойлап, сол күндері әр жерлерге от жағып, отқа май құяды. Жаңа киім киіп, ескілерін тастаған. Қонақтарға жеті ақ кесемен дәстүрлі ұлттық көже “сумалак” ұсынып, бір-біріне гүл сыйлайды. Үйлерінің қабырғасына “күн символын” салып, үйдің ішіне гүл іледі.
Ертедегі қазақтар болса, Наурызды таң себездеп атуымен тойлауға кіріскен. Сол түн халқымыздың түсінігінде «Қызыр түні» деп аталады. Қызыр түнінде ұйықтамау үшін ауыл жастары алуан түрлі ойындар ойнап ұйықтамауға тырысқан. Олар Қызыр – атаның назарына түсіп, бақытқа ие болуға ұмтылған. Яғни, наурыз айының 21-і түні даланы Қызыр аралайды екен. Қызыр – адамдарға дәулет дарытып, бақ қондыратын ақсақал кейпіндегі қиял-ғажайып персонаж. Жақсылықтың жаршысы, жаңа түскен Күн нұрының символы – Қызыр ата даланы кезіп жүріп, назары жерге түссе, оның тоң кеудесін жібітеді, ал тасқа түссе, тасты ерітіп жібереді екен. Міне, сол күн «Самарқанның көк тасы еріген күнге» теңелді.
Қонақжай халқымыз сән-салтанатпен киініп, дастарқан мәзірін наурыз көжемен әрлендірген. Дастарқанға алдымен сүт тағамдарынан, дән тағамдарынан, жеміс-жидектен, сонымен бірге, еттен жеті түрлі дәм қойып, үйінде барын қонағына ұсынған. Салт бойынша қойдың басын ауыл ақсақалына тартқан. Ал басқалары «жақсы ас қалғанша, жаман қарын жарылсын» десіп, наурыз көжені тоя ішеді. Ас соңында сыйлы қонақтардың үлкені – ақсақал адам үй иесіне жаңа туған наурыздың отбасына бақ-береке, молшылық, жақсылық әкелуін тілеп, батасын береді. Жиналған жұрт: «Ауызды ақтан айырмасын, қызылды уақытымен көрсетсін!» деп тарқасады. Наурыз түнгі дәмді қастерлеп, одан алыс сапарда жүрген адамдарға, қадірменді ақсақалдарға сыбаға сақтаған.
Жастар жағы мерекені одан әрі жалғастырып, әртүрлі ойындар ойнап, ән салып, би билеген. Ақындар айтысып, ат жарыстырған, қазақша күреспен жалғастырған. Түнде «Алтыбақан» теуіп, жастар жағы бірін бірі қимай қосылып ән салған. Ауа райы жылы өңірлерде Наурыз мерекесі арықтарды тазалап, су жіберіп, ағаш егуден басталған. Ал мерекенің екінші күні адамдар егістікке шыққан. Наурыз күнінің тағы бір ерекшелігі, ол – адамдардың бір-бірімен көрісуі. Ұлыс күнінде кездескен кісілер сәлемдесуде дәстүр бойынша бір-бірін:
Наурыз құтты болсын!
Өмір жасың ұзақ болсын!
Ұлыс бақты болсын!
Төрт түлік ақты болсын!
Ұлыс береке берсін!
Пәле-жала жерге енсін! – деп құттықтап, ер адамдар қос қолдасып, төс соқтырады, ал әйелдер болса құшақтасады.
Бұлардың бірқатары уақыттың өтуімен, әртүрлі тарихи кезеңдердің әсерінен қазіргі күні ұмытылуға айналғаны рас. Оларды ауыстырып, орындарын толықтыратын жаңа дәстүрлер қосылмағандықтан, бүгінде Наурыз тойында киіз үй тігіп, қазақша киім кию, ән айтумен шектеліп жүрген жайымыз бар. Бүгінде оның халықтың тұрмыс-тіршілігімен байланысты мән-маңызы көмескі тартып, ол көктем мейрамының бір белгісі ретінде ғана аталып өтуде.
Асылында, қаны бір, салт-дәстүрі ұқсас түркі тектес халықтардың сабақтастығын осы Наурыз мерекесін тойлау арқылы өрбітіп, дамыту қажет. Міне, сонда ол салт-санамыз бен рухани-мәдени дүниемізді байытатын, бір-бірімізді жақындастыратын, тек түбі бір халықтарды ғана емес, Отанымызда өмір сүріп жатқан басқа да этностардың басын қосып біріктіретін ортақ құндылыққа айналары сөзсіз. Ол ұлттық рухымызды оятып, адамгершілік қасиетімізді гүлдендіре түспек.
Елбасының биылғы «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында дәл осы мәселеге баса мән беріліп, «...жалпықазақстандық мәдениетті дамытуға жаңаша серпін берген жөн. Мәдени саясаттың ұзақ- мерзімді тұжырымдамасын әзірлеу қажет. Онда қазақстандықтардың бәсекеге қабілетті мәдени ментальдігін қалыптастыруға, заманауи мәдениет кластерлерін дамытуға бағытталған шаралар белгілеу керек», делінгені баршамызға белгілі.
Қорыта айтқанда, жас ұрпақты ата дәстүр негіздерінде тәрбиелеуде маңызды рөл атқаратын Наурыз мерекесін өз дәрежесінде дәріптеп, қастерлей білейік, ағайын! Наурыз оң болсын, ақ мол болсын, еліміздің тұғыры нық болсын!
Балтабай МЕКЕЖАНОВ,
Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігінің
Исламдық діни бірлестіктермен байланыстар
жөніндегі басқармасының жетекшісі.
Наурыз мерекесін тойлау дәстүрі дүниежүзінің көптеген халықтарының тұрмыс-салтында ерте замандардан бері бар екені белгілі. Содан болу керек, Наурыз жайынан сөз қозғағандардың кейбірі оны басқа халықтардың еншісіне байлап, парсы тіліндегі «жаңа күн» деген сөзімен байланыстырады. Ал, қазіргі білеріміз, Наурызды қазақ халқының ықылым заманнан тойлап, «Ұлыстың ұлы күні» деп ерекше атағаны. Яғни, оны халқымыз Ұлыстың – мемлекеттің басты, қадірлі де қасиетті күндерінің бірі деп білген. Содан да болар, Наурыз мерекесімен алғаш қауышқан кезеңде замандастарымыздың оны мереке, той деп қана емес, өздерінің ел санатына кіргендігінің белгісі деп әріден ойлап, алты айдай тойлағаны.
Наурыз мерекесі жайын әріде Шығыстың ұлы классиктері Әбу Райхан әл-Бируни, Ибн Балха, Омар Хайям, Қожа Хафиз еңбектерінен оқып білсек, беріде халқымыздың кемеңгер ұлдары ұлы Абай, Шәкәрім өлеңдерінен таба аламыз. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев, Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатов, Мұхтар Әуезов, Сәбит Дөнентаевтар да оған көңіл қойып, кейінгілер үшін жазба деректер қалдырды. Дегенмен, Наурызды тойлаудың елімізде әлі де жүйеленбегені, тіпті, әдеттегі Жаңа жыл мерекесін тойлаудың дәрежесіне жете қоймағандығы көпшіліктің аузында. Содан да болса керек, біз Наурызды сөз еткенде әріден есіп, шет халықтарының әдет-ғұрпынан, салт-дәстүрінен, аңыз-ертегісінен жауаптар іздеуге икемделе береміз. Ол көрші, туыстас халықтардың тұрмыс-тіршілігінде орын алған болса, оған да табиғи, тарихи негіздер, шаруа-кәсіптің ортақтығы әсерін тигізуі әбден ықтимал.
Десе де, айтулы мерекені тойлау дәстүрі дүниежүзі халықтарының көпшілігінің, солардың қатарында қазақтардың тұрмыс-салтында ерте замандардан орын алған. Қазақтар үшін Наурыз «Ұлыстың ұлы күні», «жыл басы». Қыс бойы тұрмыс тауқыметін көрген, қысылып шыққан жан-жануар, айнала табиғат наурыз айының келуімен түрленіп, күн көзімен бойлары жылып, қайтадан тіршіліктерін жалғайды. Сондықтан да, халқымыз Наурызды «жер бетіне жақсылық ұялаған күн», «ұлыстың ұлы күні – ұлыс күн», «ұзақ ұшып келген күн», «жыл басы» – жылқышы торғай келген күн» дегендей бейнелі сөздермен ардақтап, жылдың басына теңеген.
Осы мерекені тойлайтын халықтардың әрқайсысының ертеден қалыптасқан өзіндік ерекше дәстүрлері бар. Мәселен, парсы тілдес халықтар Наурызды бірнеше күн тойлап, сол күндері әр жерлерге от жағып, отқа май құяды. Жаңа киім киіп, ескілерін тастаған. Қонақтарға жеті ақ кесемен дәстүрлі ұлттық көже “сумалак” ұсынып, бір-біріне гүл сыйлайды. Үйлерінің қабырғасына “күн символын” салып, үйдің ішіне гүл іледі.
Ертедегі қазақтар болса, Наурызды таң себездеп атуымен тойлауға кіріскен. Сол түн халқымыздың түсінігінде «Қызыр түні» деп аталады. Қызыр түнінде ұйықтамау үшін ауыл жастары алуан түрлі ойындар ойнап ұйықтамауға тырысқан. Олар Қызыр – атаның назарына түсіп, бақытқа ие болуға ұмтылған. Яғни, наурыз айының 21-і түні даланы Қызыр аралайды екен. Қызыр – адамдарға дәулет дарытып, бақ қондыратын ақсақал кейпіндегі қиял-ғажайып персонаж. Жақсылықтың жаршысы, жаңа түскен Күн нұрының символы – Қызыр ата даланы кезіп жүріп, назары жерге түссе, оның тоң кеудесін жібітеді, ал тасқа түссе, тасты ерітіп жібереді екен. Міне, сол күн «Самарқанның көк тасы еріген күнге» теңелді.
Қонақжай халқымыз сән-салтанатпен киініп, дастарқан мәзірін наурыз көжемен әрлендірген. Дастарқанға алдымен сүт тағамдарынан, дән тағамдарынан, жеміс-жидектен, сонымен бірге, еттен жеті түрлі дәм қойып, үйінде барын қонағына ұсынған. Салт бойынша қойдың басын ауыл ақсақалына тартқан. Ал басқалары «жақсы ас қалғанша, жаман қарын жарылсын» десіп, наурыз көжені тоя ішеді. Ас соңында сыйлы қонақтардың үлкені – ақсақал адам үй иесіне жаңа туған наурыздың отбасына бақ-береке, молшылық, жақсылық әкелуін тілеп, батасын береді. Жиналған жұрт: «Ауызды ақтан айырмасын, қызылды уақытымен көрсетсін!» деп тарқасады. Наурыз түнгі дәмді қастерлеп, одан алыс сапарда жүрген адамдарға, қадірменді ақсақалдарға сыбаға сақтаған.
Жастар жағы мерекені одан әрі жалғастырып, әртүрлі ойындар ойнап, ән салып, би билеген. Ақындар айтысып, ат жарыстырған, қазақша күреспен жалғастырған. Түнде «Алтыбақан» теуіп, жастар жағы бірін бірі қимай қосылып ән салған. Ауа райы жылы өңірлерде Наурыз мерекесі арықтарды тазалап, су жіберіп, ағаш егуден басталған. Ал мерекенің екінші күні адамдар егістікке шыққан. Наурыз күнінің тағы бір ерекшелігі, ол – адамдардың бір-бірімен көрісуі. Ұлыс күнінде кездескен кісілер сәлемдесуде дәстүр бойынша бір-бірін:
Наурыз құтты болсын!
Өмір жасың ұзақ болсын!
Ұлыс бақты болсын!
Төрт түлік ақты болсын!
Ұлыс береке берсін!
Пәле-жала жерге енсін! – деп құттықтап, ер адамдар қос қолдасып, төс соқтырады, ал әйелдер болса құшақтасады.
Бұлардың бірқатары уақыттың өтуімен, әртүрлі тарихи кезеңдердің әсерінен қазіргі күні ұмытылуға айналғаны рас. Оларды ауыстырып, орындарын толықтыратын жаңа дәстүрлер қосылмағандықтан, бүгінде Наурыз тойында киіз үй тігіп, қазақша киім кию, ән айтумен шектеліп жүрген жайымыз бар. Бүгінде оның халықтың тұрмыс-тіршілігімен байланысты мән-маңызы көмескі тартып, ол көктем мейрамының бір белгісі ретінде ғана аталып өтуде.
Асылында, қаны бір, салт-дәстүрі ұқсас түркі тектес халықтардың сабақтастығын осы Наурыз мерекесін тойлау арқылы өрбітіп, дамыту қажет. Міне, сонда ол салт-санамыз бен рухани-мәдени дүниемізді байытатын, бір-бірімізді жақындастыратын, тек түбі бір халықтарды ғана емес, Отанымызда өмір сүріп жатқан басқа да этностардың басын қосып біріктіретін ортақ құндылыққа айналары сөзсіз. Ол ұлттық рухымызды оятып, адамгершілік қасиетімізді гүлдендіре түспек.
Елбасының биылғы «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына Жолдауында дәл осы мәселеге баса мән беріліп, «...жалпықазақстандық мәдениетті дамытуға жаңаша серпін берген жөн. Мәдени саясаттың ұзақ- мерзімді тұжырымдамасын әзірлеу қажет. Онда қазақстандықтардың бәсекеге қабілетті мәдени ментальдігін қалыптастыруға, заманауи мәдениет кластерлерін дамытуға бағытталған шаралар белгілеу керек», делінгені баршамызға белгілі.
Қорыта айтқанда, жас ұрпақты ата дәстүр негіздерінде тәрбиелеуде маңызды рөл атқаратын Наурыз мерекесін өз дәрежесінде дәріптеп, қастерлей білейік, ағайын! Наурыз оң болсын, ақ мол болсын, еліміздің тұғыры нық болсын!
Балтабай МЕКЕЖАНОВ,
Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігінің
Исламдық діни бірлестіктермен байланыстар
жөніндегі басқармасының жетекшісі.
