Бүгінде елімізде қала мәртебесіне ие 89 елді мекен бар. Республика халқының 61,71 пайызы қалаларда тұрады. Әкімшілік бөлініс бойынша 3 қала – бірінші деңгейде, 39 қала – екінші деңгейде және 47 қала үшінші деңгейде орналасқан. Ірі қалалардың басым бөлігі облыс орталығы болса, онда ел халқының 24,32 пайызы шоғырланған. Республикалық маңызы бар үш қала (Астана, Алматы, Шымкент) ел халқының 23,73 пайызын құрайды. Қалалардың ең көп саны Ақмола облысында (11 қала) тіркелген, ал ең урбанизацияланған облыс – Қарағанды облысы (81,2 пайыз).
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, елде халқының саны 50 мыңнан аспайтын 54 шағын қала бар. Олардың арасында тарихи-мәдени маңызы зор Қарқаралы қаласы ерекше орын алады.
XIX ғасырдан бастап Орталық Азия мен Сібір арасындағы сауда жолының бойында маңызды транзиттік орталық болған Қарқаралының бүгінгі әлеуметтік-экономикалық жағдайы көңіл көншітерлік емес. Кеңес дәуірінде қала мәртебесінен айырылып, тек 2020 жылы қайтадан қала мәртебесін алғанымен, қазіргі уақытта әлеуметтік және қоғамдық қызметтердің сапасы көршілес аудан орталықтарынан да төмен деңгейде қалып отыр. Халық саны 9 258 адамды құрайды, бұл «Әкімшілік-аумақтық құрылысы туралы» заңда белгіленген аудандық маңызы бар қалалар үшін ең төменгі халық санынан (10 мың адам) да аз.
Қала тұрғындарының негізгі кәсібі – сауда, мал шаруашылығы, туризм және бюджеттік сала. Өнеркәсіптік өндіріс мүлдем дамымаған. Халық арасындағы «Мүйіз сұраймын деп, құлағынан айырылды» деген мақал Қарқаралының қазіргі жағдайын дәл сипаттайтындай. Қала мәртебесін қайта алуына қарамастан, «Ауыл – ел бесігі», «Шағын қалаларды дамыту», «Дипломмен ауылға!» сияқты маңызды мемлекеттік бағдарламалардың шеңберінен тыс қалып қоюы – осының айқын дәлелі.
Облыс орталығынан шалғай орналасуына байланысты қаланың даму қарқыны баяу, инвестициялық тартымдылығы төмен, инфрақұрылымы әлі де жеткіліксіз деңгейде. Бюджеттік мекемелерде білікті мамандардың айтарлықтай тапшылығы байқалады. Мәселен, медицина қызметкерлері, мұғалімдер, ветеринарлар мен мемлекеттік қызметшілер көтерме жәрдемақы ала алмайды және тұрғын үй алу үшін бюджеттік несиеге қол жеткізу мүмкіндіктері шектеулі. Қалада әртүрлі сала мамандарына, әсіресе жаратылыстану және бейіндік пәндердің мұғалімдеріне деген сұраныс жоғары. Алайда жас мамандар шалғайдағы Қарқаралыдан гөрі облыс орталығына жақын орналасқан елді мекендерді таңдауға бейім.
Еуропа Кеңесі жанындағы Венециялық комиссия құрамында 8 жылдан аса жұмыс істеу барысында Еуропаның шағын қалаларының даму тәжірибесімен танысу мүмкіндігі туды. Байқағанымдай, еуропалық елдер көлдер, таулар, ормандар сияқты табиғи ресурсты экологиялық туризмді дамытуға, демалыс аймақтарын құруға және жергілікті өнімдерді (ауыл шаруашылығы, қолөнер) ілгерілетуге белсенді түрде пайдаланады. Мысал ретінде, Аустрия мен Швейцарияның таулы аймағындағы шағын қалалар қысқы және жазғы туризмнің арқасында қарқынды дамып отыр. Ал Франция фермерлер базарларын ұйымдастыру, жергілікті брендтерді қалыптастыру, қолөнерге қолдау көрсету арқылы туристер тартуға бағытталған стратегияны ұстанған. Әсіресе сыра, шарап сынды гастрономиялық өнімдерімен танымал. Германияның кейбір шағын қалалары мамандандырылған өндіріс және ақпараттық технологиялар саласындағы инновациялық орталықтарға айналған. Португалияның шығысында орналасқан Монсанто қаласы өзінің ерекше мұражайлары мен көрмелері арқылы туристерді қызықтырады. Италияның орталығындағы Тоскана аймағы ауыл шаруашылығы саласындағы жетістіктерімен ерекшеленеді, алма, жүзім және зәйтүн бақтарымен әлемге танымал. Еуропаның даму тәжірибесі көрсеткендей, әрбір қаланың өзіндік ерекшеліктерін анықтау, инновацияларға ашық болу, жергілікті тұрғындардың белсенді қатысуын қамтамасыз ету және ұзақмерзімді даму стратегиясын ұстану маңызды.
Әрине, біздің шағын қалалардың да өзіндік тарихы, қайталанбас табиғаты және дамытуға болатын экономикалық әлеуеті бар. Тек осы артықшылықтарды анықтап, мақсатты түрде жұмыс жүргізсе, олардың дамуына қол жеткізуге әбден болады. Мәселен, Қарқаралы қаласын туризм арқылы дамытудың нақты жолдарын іздестіру қажет.
Қарқаралы – табиғаты өте әдемі, тарихи маңызы зор шағын қала. Ондағы ұлттық табиғи паркті және тарихи ескерткіштерді (Қарқаралы жәрмеңкесінің орны) негізге ала отырып, жүйелі жұмыс жүргізу керек. Бұл үшін туристік инфрақұрылымды – қонақүйлерді, дәмханалар мен қызмет көрсету орталықтарын дамытып, жолдардың сапасын жақсарту аса маңызды. Өз кезегінде туристердің ағыны жергілікті кәсіпкерлерге сувенирлік дүкендер мен қолөнер шеберханаларын дамытуға мүмкіндік береді. Қала экономикасын әртараптандыруда туризммен қатар ауыл шаруашылығы саласына да басымдық беру қажет.
Ең бастысы, жастардың қалада қалуын жан-жақты ұйымдастыру керек. Ол үшін шағын қалаларға арнайы бағытталған мемлекеттік бағдарламаларды іске асыру қажет. Расында, кез келген қаланың дамуына жастар мен білікті кадрлар жаңа серпін береді. Осыған байланысты «Дипломмен ауылға!» бағдарламасы аясындағы қолдау Қарқаралының дамуына жаңа серпін беретініне сенімдіміз. Арнайы мемлекеттік бағдарламалар қажетті кадрларды тарту арқылы білім және медицина саласын жақсартуға, инфрақұрылымды жаңғыртуға, мәдени нысандарды жөндеуге және туризмді дамытуға мүмкіндік береді. Бұл қала тұрғындары табысының кемінде 25 пайызға артуына ықпал етеді. Сонымен қатар «Дипломмен ауылға!» бағдарламасы бойынша тұрғын үй алуға берілетін несие жаңа үйлер салуға және кәсіпкерліктің дамуына жол ашады.
Жоғарыда аталған мәселелер шешімін таппаса, Қарқаралы қала мәртебесінен айырылуы әбден мүмкін. Жұмыс орындарының жоқтығынан қала тұрғындары, әсіресе жастар, үлкен қалаларға көшуге мәжбүр болады.
Елімізде Қарқаралыдан басқа да халық саны 10 мыңға жетпейтін қалалар бар, атап айтқанда: Ақтөбе облысының Темір қаласы (2 151 адам), Державинск қаласы (5 843 адам), Степняк қаласы (3 480 адам), Солтүстік Қазақстан облысының Сергеевка қаласы (7 703 адам), Абай облысының Шар қаласы (6 708 адам). Осыған байланысты Қарқаралы қаласының және басқа да шағын қалалардың түйткілді мәселелерін шешу бойынша нақты және тиімді шаралар қабылдаудың уақыты жетті. Бірінші кезекте, облыс орталығынан 150 шақырымнан аса қашықтықта орналасқан және халық саны 10 мыңға жетпейтін аудандық маңызы бар қалаларды тиімді дамыту шараларын шұғыл қолға алып, олардың бірегей артықшылықтарын айқындап, аумақтарды дамытуды мемлекеттік саясаттың жеке бағыты ретінде қарастыру қажет. Екіншіден, осы типтегі қалалардың арнайы жол картасын жасап, «Дипломмен – ауылға!» және «Ауыл – ел бесігі» бағдарламаларына қосу мәселесін қайта қарау қажет.
Қысқасы, Қарқаралы – шағын қалалардың айнасы, ел дамуының бір деңгейі. Сондықтан осы типтегі шаһарларға мемлекеттік маңыз беретін кез келді. Өйткені шағын қалалар – ұлттық қауіпсіздіктің тірегі.
Үнзила ШАПАҚ,
Мәжіліс депутаты
