Қара сөздің қара нары Қалихан Ысқақтың мағыналы шығармашылық ғұмырында қаламынан қысқа, орта, кең көлемді эпикалық туындыларымен қатар, көсемсөздері, аудармалары, драмалары дүниеге келіп, қалың жұртшылықтың жүрегінен жол тапты. Қазақ прозасының сан салалы жанрындағы сүбелі туындылары өз алдына бір сүбелі арна болса, драмалық шығармалары – жеке бір сала.
Оның қаламынан туған «Қараша қаздар қайтқанда», «Таңғы жаңғырық», «Есеней – Ұлпан», «Жан қимақ», «Саботаж!» «Қылкөпір», «Мазар», «Ерліктің екі сағаты», «Апатай», «Жәке-Жәкетай», «Сайқының тұқымдары», «Қазақтар» (Шахимарденмен бірлесіп жазған), т.б. жиырмаға жуық пьесасы қазақ әдебиетінің алтын қорына қосылған жауһар қазына екеніне дау жоқ.
Кезінде драматург Қалихан Ысқаққа Ғ.Мүсірепов атындағы сыйлық «Есеней – Ұлпан» пьесасы үшін берілсе, Жамбыл Жабаев атындағы сыйлықты «Алатау сынды алыбым» пьесасы иеленген, ал «Астана-Бәйтерек» байқауында «Қазақтар» атты пьесасы жүлделі орын алған. Алайда бірнеше жабық байқауда жоғары марапаттарға ие болған жазушының драматургиясы арнайы нысанаға алынып, толыққанды зерттелді деп айту қиын. Мемлекет тарапынан жоғары бағаланған туындыларының қай-қайсысы болсын келелі проблеманы арқау еткен қазақ әдебиетінің рухани қазынасын толтыруда баға жетпес мұралар, ал драматург ретінде айрықша құбылыс екені хақ.
Автордың Бейімбет Майлин шығармаларының желісімен жазған пьесасы – «Саботаж!» Бұл туындыда халықтың ой-пікірімен санаспайтын, шолақ белсенділер басқарған жүйені гротескілік стильде сынау бар. Кейіпкерлер де тым ұлғайтылып, олардың мінін әсіре өсіре суреттейді. Құрымбай – нәпсісін тыя алмайтын, өте озбыр әрі ақымақ болса, Мұқыш – сұмдық бопсашыл, әсіре қу, Дайрабай сұмдық момын. Яғни көрермен (оқырман) назарын аудару үшін сын объектісіне алынған мінді әсіре ұлғайтып, әдейі гиперболамен береді. Сатиралық шығармаларда бұл жиі пайдаланылады. Пьесада халық пен билікті, заң жүзіндегі әділетсіз мәселелерді қозғап, сонау ХХ ғасыр басында Бейімбет Майлинді де терең толғандырған мәселелердің ғасыр соңында да, тіпті осы күні де өзектілігін жоймай келе жатқанын және көп нәрсе шешіле бермейтін ұзақ сонар жиналыстарды, таусылмайтын дау-дамайларды, сондай-ақ алым-салық пен айыппұлдарға барын беріп, лыпасыз қалған халықтың жай-күйін өмір сахнасына шығарып, ашына суреттейді. Шығарма астарынан дамыған ел болып, демократиялық, ашық қоғам қалыптастыру үшін өмірлік жағдаяттарды жалқы қарастырмай, жалған ұраншылдықтан бойды аулақ салу керек деген автор идеясы менмұндалайды.
Автор драмалық шығармаларында монологтік тәсілден гөрі диалогтік тәсілге көбірек жүгінеді. Оқиғадағы тартыстар әлеуметтік, психологиялық, философиялық, рухани-адамгершілік қырларында ерекше көрінеді. Мұнда кейіпкерлердің мінездері олардың оқиғаға араласуы арқылы жəне өзара қақтығысуынан ашылады. Жазушының тағы бір ерекшелігі – шағын пьесаларда композиция құру шеберлігін көрсетіп, шығарманың оқиғасын бір қазықтың айналасына топтастыра білуі.
Қалихан Ысқақтың мистикалық драма, тарихи драма, әлеуметтік драма, саяси сатира жанрларында жазған пьесаларындағы көтерілген проблемалар сол кезеңдегі әлеуметтік дискурстың шеңберінен шығып, бүгінгі күн мәселелерімен үндесіп жататындығы байқалады.
«Жан қимақ» автордың драмалық повесі десек те болады. Мұндағы басты кейіпкерлер – Әбдікерім болыс, Мұса, ақын Махмұт, Әбдікерімнің қызы Бағила, Тортай қажы мен ел ағалары, ру басы, старшындар. Бәрі де өмірде болған бейнелер.
Әбдікерімнің тарихи тұлғасына келсек, Қаратай батыр – бабаның ұрпағы, есімі найман еліне, арғысы Орта жүзге мәшһүр Ережеп қажының ұлы, қоғам қайраткері, ағартушы-демократ. 1928 жылы саяси қуғын-сүргін кезінде қазіргі Шығыс Қазақстан жерінен Әбдікерім болыс әулетін ертіп Қытай аумағына қарасты Алтай аймағына өтіп, сол жақта алғашқы оқу-ағарту істеріне белсене араласады. Өскен еліне деген сағыныш өзегін кернеп, аңсары ауып жүрген 1936 жылы Бітеуірге деген жерде арнайы тапсырмамен у беріліп, кісі қолынан қайтыс болған.
Ал драмадағы Махмұт – Сұлтанмахмұт Торайғырұлының прототипі. Өкпе ауруына шалдыққан, халі мүшкіл кезінде Сұлтанмахмұтты Әбдікерім болыс Алаш зиялыларының өтінішімен Семейден арнайы алдыртып, Алтайдың сары саумалымен, сары қазысымен денсаулығын түзетіп, мектепке ұстаздық қызметке алған. Ағартушы-ақын ұстаздық еткен жылдарында Әбдікерімнің басқа жерге айттырылып қойған сұлу қызы Бағилаға ғашық болып, өзі де осы оқиғаға орай қосыла алмаған қос ғашықтың тағдырын арқау еткен «Қамар сұлу» романын жазады. Ал Қ.Ысқақтың «Жан қимақ» драмалық хикаятында Махмұт есімімен аталып, өзінің ақындығымен, ұстаздығымен қатар, шыншылдық, әділет сүйгіш адами болмысымен де көрерменін баурай түскен. Осы шығарма аясында шоқ жұлдыздай жарқ етіп өте шыққан ақын тағдырының бір кезеңінің ақиқаты көркем шеберлікпен бейнеленген. Сонымен қатар драмаға Бағила екеуінің арасындағы махаббат тамаша арқау болып, қазақ халқының ертеден келе жатқан ата дәстүрі, тұрмыс салты, жөн-жоралғысы да кеңінен суреттелген. Ата дәстүр демекші, «әмеңгерлікке», «қалың малға» қатысты дәстүрдің ескірген әрі бұрмаланған тұстары да өткір сынға алынған.
Драмада Махмұт ақын мен Тортай арасындағы екі түрлі көзқарас та ескі мен жаңаның арасындағы күресті бейнелейді. Пьесаның тартымдылығы – жазушының тартыс құрудағы, оны дамытудағы және Әбдікерім болыс арқылы сыртқы саяси және ішкі күрделі мәселелерді шешудегі шеберлігі оның даналығымен қоса сарабдал саясаткер екенін айқын аңғартады. Оқиға желісі астарлы әзілге, ащы шындыққа құрылуымен қатар, қойылымда қозғалар ойлар өте өзекті болып келеді. Автор өткен тарихтың ақиқатын еш бүкпесіз Өр Алтай өңірін мекен еткен халықпен бірге баян етіп, патша өкіметінің жарлығымен қара тізім жасалып, окоп қазуға барғанның да, бармағанның да арандайтынын, астарында саяси үлкен мән жатқандығын, яғни қазақтың санын азайту мен жерін алу, ел ішіне іріткі салып, бір-біріне айдап салу мәселелері тұрғанын Әбдікерімнің сұңғылалығы арқылы түйінін тарқатады.
Ең алдымен, драмалық шығарманың басты шарты – кейіпкерлердің өзара тартысы мен оқиғаның шиеленісуі десек, автор осы талап, үдені берік ұстана отырып, оқырманын жалықтырмай бірден баурап әкетіп, қызу оқиғаға араластырып, ширықтыра түскен.
«Окоп қазуға, қара жұмысқа қазақ ауылынан әскер алмаймын» деген сертінен тайған ақ патшаның жарлығына халық Әбдікерімнің жауабын күткенде: «Ақ патшаның салмағын көтерер сен түгілі Алаштың да белі жоқ. Артымызда арқасүйер ел де жоқ. Кеңірдекке кездік, бүйірге пышақ таянып тұрғанда бұған не тосқауыл, не шара», «...ойбаймен өлеміз бе, әлде айғаймен өлеміз бе» деп күңіренеді.
Қорыта айтсақ, жазушы Қаратай еліндегі тарихи оқиғаны осы «Жан қимақ» драмасына арқау етіп, Әбдікерім болыстың бас болып, қалың жұртты соңынан ертіп, киелі Өр Алтайдағы кір жуып, кіндік кескен ата жұртын тастап, үдере көшу азабын жан қиюмен пара-пар етіп суреттегеніне көз жеткізуімізге болады. Драмада Әбдікерім болыстың қоғам қайраткері ретіндегі тарихи тұлғасын, адами болмысын, саяси көзқарасын, ағартушылық ұстанымын тану барысында автордың да онымен пара-пар бейнесін, ішкі және сыртқы әлеміндегі адамдық келбетін танимыз.
Жазушы-драматург Қалихан Ысқақ үшін бұзылмайтын қағида – өмір шындығын нанымды бейнелеп, образдарды даралап беруге күш салу. Ол не нәрсені әңгімелеп, баян етсе, соған орай кейіпкерлерін де алыстан іздемей, еш қиындықсыз шынайы өмірден, халық ортасынан алып суреттеген.
Оның пьесаларындағы өмірлік детальдардың өзінен-ақ өз шындығыңды тауып, уақыт пен кеңістікке әп-сәтте барлау жасап, сан алуан характерімен сомдалған кейіпкерлерді айналаңнан айнытпай танып, автордың өзімен де сырлас күй кешіп, айтпақ ойының астарын бірден ұғып, таным таразысына салып, сана сүзгісінен өткізесің. Қалихан Ысқақ драмалық шығармаларында талай аяулы тұлғаларды тірілтіп, тарихтан ойып орын алған кезең оқиғаларын туған халқының өмірімен бір қазанда қайнатып, қоғамдық келелі мәселелерді ел ішіндегі қарапайым тірлік иелерімен өзектестіре отырып, сөз өнерінің құдіретін барынша игеріп, постмодернистік тұрғыда дара стилімен, дарқан дарынымен, тарлан талантымен, сиқырлы тілімен саналы ғұмырында бар күш-жігерін сарқа жұмсап, өшпес мұра қалдырды.
Қазіргі ұлт драматургиясының «менмұндалап» тұрған дара шыңы екені айдан анық. Жүрегі «халқым» деп соғатын исі қазақ баласы үшін Қалихан Ысқақ драматургиясы ұрпақ көріп, ұлағат алатын, өзінің өзектілігін әсте жоймайтын мәңгілік туындылар екені даусыз.
Айымгүл СЕЙПУТАНОВА,
C.Аманжолов атындағы ШҚУ-дың қауымдастырылған профессоры, филология ғылымдарының кандидаты
