
Алғаш ақынмен сырттай солай таныстық. Содан соң «Ақыпбеков» деген есім-сойды газеттен жиі ұшырата бастадым. Өтепберген ағаның айтқан әңгімелері көңілді үйіріп, елітіп әкетеді. Ал салған әндері оның орындаушылық машығы мен ерекше үніне ынтызарлығыңды арттыра түседі. Кез келген жердегі отырыста бірінші айтатын әуені – дауылпаз ақын Қасым Аманжоловтың «Дариға, сол қызы». Рух пен әуез қабаттасқан шығарма бірден аңсарыңды алып, әншінің өзі басқа кейіпке айнала береді. Өзі де «Дариға, сол қызды» айтпасам, әлденем кемшін соғып тұрғандай кібіртіктеймін дейтін. Одан әрмен қарай Естайдың, Ғазиздің, Молдабайдың әндері, Иманжүсіптің, Ақанның, Біржанның, Мәдидің туындылары бірінен соң бірі айтыла береді, айтыла береді. «Шаршадым» деп бәлсінетін Өте-ағаң жоқ, керісінше маңдайының терін сылып тастап, әр әуеннің тарихымен таныстыра отырып, ән-шежіресін жалғастыра беретін. Арасында орысша әуендерге де ауып кетіп, жеңіл, әзіл әндерді араластырып отырады. Бірде «Астыма мінген атым Генадушка» десе, енді келесіде «Әнім менің красива-ай, Қыпшақский жәрмеңке-ай!» деп соғады. Жұртты бір серпілтіп алып, Естайдың «Жай қоңырына» басады.
Өтепберген ағамыздың бесаспаптығына ұдайы қайран қалатынбыз. Домбыра тартып отырып, баянға ауысады. Баяннан мандалинге, одан аккордеонға, гармонға, гитараға, қысқасы қолына тиген аспаптың бәрін өзегін суыра бебеулете жөнеледі. Не деген талант!
Өтепберген ағамыз әнші емес еді, бірақ әншіден асып түсетін. Ол кісі қаламгер болатын. Баладай таза пейілінен бе, өлең, жұмбақ, жаңылтпаштарын балаларға жазды. Жиырмаға таяу кітаптары бар. Кітап кішкентайлар ұғымына жеңіл және үлкендерді де ойландыратын өлеңдерге толы. Кез келген бетін ашып оқысаңыз, өзіңіз бұрын қаперлей қоймаған жаңалыққа тап келесіз. Мына «Қызықты әліппе» кітабындағы «Өзгермейтін сөздер» деген өлеңіне зер салайықшы:
Оқы: сыртқа, ішке де,
Өзгермейді ештеңе.
Оқы: оңға, солға да,
Сол мағына сонда да...
Өзгермейтін сөздерді,
Құлақ естіп, көз көрді.
«Ата», «Апа», «Ана»-ны,
Кім өзгерте алады?!
Өзгермейтін сөздердің,
Біразымен өздерің:
Танысыңдар, көріңдер,
Талдап, маңыз беріңдер!..
Иә, «Ата», «Апа», «Ана» сөздері – жазуда ғана өзгеріссіз қалмайды, өмірде де ешкім өзгерте алмайтын адамның ең асыл жандары. Былайғы жұрт «Ата-ананы таңдай алмайсың» деген еуропаланған ойды сол қалпы қазақша ұғымға қотарып. Ал Өтепберген ағаның айту тәсілі басқаша. Осы бір әрі қарапайым, әрі пәлсапаға толы ойды балдырғандарға өз ұғымы деңгейінде жеткізу – қаламгердің асқан талантының белгісі. Осындай қарапайым ойдан жас жеткіншекті Отанын сүюге, елін қастерлеуге баулиды. Отан, ел де ешкім алмастыра алмайтын Тәңірдің сыйы екенін біртіндеп бала санасына сіңіреді.
Енді «Ешкімнің сүтін ешкім елемеді» деген жаңылтпашын оқып көрелік:
Ешкімнің сүтін –
Ешкім елемеді.
Ешкімнің сүті –
Ерекше бөлек еді.
Ешкімнің сүтін –
Ешкім елемесе,
Елемесін.
Ешкімнің сүтін –
Егіз лағы еме берсін.
«Қызықты әліппеде» балдырғандарға арналған өлеңдер, әліпбилік жұмбақтар мен тақпақтар, жаңылтпаштар, санамақтар, сұрамақтар және ертегілер бар.
Әр әріптің өзіндік «әлемін» ақын балдырғандарға сәбидің тілімен ұғындыруға жанын салады. Шынында да, олардың ашылып болмаған өз құпия, сырлары жетерлік. Бір қызығы әріптер адам ағзасымен тығыз байланысты екен. Егер басың ауырса, «Е» әрпін іштей бірнеше рет қайталасаң, басың жазылады дейді ақын. Адам қатты қуанғанда не қорыққанда неліктен ең бірінші «А-а!», «О-о!» деген әріптер – одағай дыбыстар ауызға оралады? Бұл да жұмбақ...
Өтепберген ағамыз осы кітабында бір ғана әріптен басталатын сөздерді түзіп, қысқа өлең, жаңылтпаш, жұмбақ қана емес, ұзақ та қызғылықты ертегі жазуға болатынын көрсеткен екен. Оны ақынның шығармасын оқығанда көзің жетіп, іштей сүйінесің. Бұл кітапты қолыңа алғанда әріптер әлеміне бойлап, сөз құдіреті туралы ойларың толыға, молыға түседі... Білсем, көрсем, үйренсем деген балаларға таптырмайтын дүние.
Қаламгер шығармашылығының дені жас жеткіншектерге бағытталған. «Доп», «Футболшы боламын», «Жарыс», «Айдын шалқар», «Жарыстан соң жарыс», «Жылдың төрт мезгілі», «Балабақтың бір күні», «Экологиялық әліппе», «Ажарлы Астана», «Қырық қызық», «Балдай тәтті әліппе», «Қызықты әліппе», «Айдындағы әліппе», «Құпия оқулық» кітаптары жарық көрген. Осылардың арасынан «Жарыстан соң жарыс» кітабы 1989 жылы ІІ Бүкілодақтық балаларға арналған үздік шығармалар конкурсында арнайы дипломмен марапатталған.
Ақын өмірден өткеннен кейін «Керек кітап», «Мен таңдайтын мамандық», «Әлемге әйгілі қалалар» сияқты көрнекі туындылары айнымас досы – балдырғандарға жол тартты. Өтепберген Ақыпбекұлы балалар әдебиетіне ғана ат ізін салып қойған жоқ, үлкендерге жазған жырлары қаншама. «Шалқасынан туған ай» өлеңдер жинағы қазақ поэзиясының шалқарына тосыннан көтерілген дүлей толқындай кеп қосылды.
Өтекең Республикалық «Казгидромет» агенттігінде, Парламент Мәжілісінде, Ұлттық банкте аға референт, кеңесші, Әділет министрлігінде басқарма бастығы қызметтерін атқарды.
Соңғы жылдары шығармашыл ортадан аулақтаған сайын әдебиеттің қазанында қайнай түсті. Өлеңді былай қойып ғылыми, тарихи, құқықтық еңбектер жазып, айналымға түсе бастады. Соның ішінде заңтану іліміне ұлттық көзқарас тұрғысынан тереңірек үңілді. Нәтижесінде, «Тіл. Мәдениет. Құқық», «Қара қылды қақ жарған...» тәрізді монографиялары жарық көріп, Қарағанды, Қостанай сияқты бірқатар университеттердің құрметті профессоры атағын иеленді.
Бірінші кітабында ұлттық болмыс пен құқықтық мәселелердегі қазақ тілінің рөлі және ана тіліміздің ежелден билік тілі болғанын, ендігі қоғамымызда оның заңгерлік пен билік тіліне қайта айналу үрдісінің жайы қаузалады. Мемлекетте қай тілге басымдық берілсе – сол тіл билік тіліне айналып, үстемдік құратынына тоқталып, бүгінде елді топтастырушы күшке ие қазақ тілінің қадамын бұдан әрі тұсауға болмайтынын түйіндейді. Екінші «Қара қылды қақ жарған...» кітабында шешендік сөздер мен билер шешіміндегі құқықтық нормалар мен сот прецедентінің нысандарын нақты деректермен аша алған.
Өтекең бізге көп аманат қалдырды. Ағамыздың екі дүниеде де жарығы сөнбеуге тиіс. Ол кісі тірілер барда өлмек емес. Тірі болса, биыл 75 жасқа толар еді. Өмірден озғанына да 20 жыл уақыт өтіпті. Ақынның еңбегі мен қалдырған мұрасын ескеріп, Жетісу облысы ақын оқыған Көшкентал мектебіне есімін, Астана қаласы әкімдігі қаламгер тұрған үйге ескерткіш-тақта орнатса, өнер қайраткерінің рухы өлмегенінің айғағы болмақ.
Әділбек ЫБЫРАЙЫМҰЛЫ,
Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты