Тау тұлғаға тағзым

Кітап кейіпкері – Дін­мұхамед Ахметұлы Қонаев. Кітап авторы – Қуаныш Сұлтанов.

Тізгінін қоғам қайраткері Дархан Мыңбай ұстаған тұсауке­серде кітап иесінің ұстазы, ұлт абыздарының бірі Мырзатай Жолдасбеков бастап, басқа азаматтар қостап, автордың еңбегіне жан-жақты баға берілді. «Қазақтың Қо­наевы» деп аталған кітапты толық оқып шық­қаннан соң, пікір білдіруді жөн санадық.

Бұл кітаптың басты өзегі – ел басқару өнері.

Бағзы заман данышпаны Демокриттің «Мемлекет басқару өнері – өнер атау­лының төресі» деп айтқан сөзі бар. Маргарет Тэтчердің саяси бестселлерге айналған кітабының «Искусство управления государством» деп аталатыны да сондықтан.

Ел басқарудың қандай қиын, жауапты міндет екенін біз қа­зір күнбе-күн көріп отырмыз. Шүкір деп айтайық, мынандай алмағайып заманда Президентіміз сарабдал саясатының арқасында мемле­кетіміздің кемесін тұс-тұстан соққан алай-дүлейге алдыртпай, алға сәтімен жылжытып келеді.

Д.Қонаев туралы аз жазылған жоқ. Жеке кітаптар да, ұжымдық жинақтар да баршылық. Диме­кеңнің өз мемуарлары дүркін-дүркін басылып жатыр. Қонаев­тану жалғаса беретіні сөзсіз. Бірақ соларды есептегенде де біз сөз еткелі отырған кітаптың бәсі биік тұратыны анық. Неге бұлай деп сеніммен айтамыз?

Өйткені бұл тақырыпқа Д.А.Қо­наев­тың тұсында жиыр­ма жылдан астам биліктің бар­лық буынында қызмет еткен, аудандық комсомол комите­тінің нұсқаушысынан Орталық пар­тия ко­митетінің бас­ты бөлі­мі­нің меңгеру­шілігіне дейінгі баспалдақтарға ретімен, жөні­мен көтерілген, республика ком­­сомолының көшбасшысы ке­зеңі­нен жұмыс бабына орай алдында талай болған, ағалық ақы­лын алып, өнегесін көрген, Ди­маш Ахметұлының тасы өр­ле­ген кезінде де, күрделі сын сағатында да жанынан табылып, ақыр аяғында ақтық сапарына шығарып салуды өз қолымен ұйымдастырған адамның қалам тербеуінің жөні бір басқа.

Осы кітапты жазу Қуаныш Сұл­тан­­ұлының адамдық әрі аза­маттық асыл парызы, қайраткер­лік әрі қаламгерлік қымбат қары­зы еді. Бәріміз сол парыз­дың өтел­геніне, сол қарыздың қайтарыл­ғанына куә болып отырмыз.

Бұйырса, биыл тарихи жеңіс­тің қапталында елімізде біраз мерейлі мезет­тер өткелі тұр. Қуа­ныш Сұлтан­ұлының 1945 жылы мамырда туғаны, сол шақ­та жер жәннаты Жетісуда да жеңіс қуанышы тойланып жат­қаны, өмірге келген нәрестеге ел еңсесі көтерілетіндей ат қойыл­ғаны – ұмытылмас оқиға. Міне, Жаратқанға шүкір, ауыл-аймақ­тың арман-аңсарынан туған бұл перзент бүгінде 80 жас­тың сең­гіріне шығармашылық қуа­ты­мен, толымды табысымен ке­ліп отыр. Енді кітаптан замана шың­даған тұлғалық мектеп туралы мына жолдарды оқимыз: «Респуб­лика­мызда көптеген адамдар Ди­мекеңнің басқаруымен қызметтес, әріптес болды. Одан да көп адамдар Димекеңнің ше­ші­мімен, келісімімен әртүрлі деңгейдегі жауапты қызметтерге өсіп, белгілі қоғам, мемлекет қайраткерлері болды. Ол кісі ел аралап жүргенде бата­сын алып, шапағатын көр­дім дей­тін адамдар қаншама. Солардың әрқай­сысының Диме­кең туралы өз сөзі, өз ойы болуы да заңды. Мен де кезін­де Дінмұхамед Ахметұлының қолдауы­мен, қамқорлығымен он жылдай респуб­ликаның ең жауап­ты лауазымды, атап айтқанда, республика комсомолы Ор­талық комитетінің бірінші хатшысы, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің мәдениет, ұйымдастыру-партия жұмысы сияқты екі үлкен бөлім­дерінің меңгерушісі қызметтерін атқару сенімі мен бақытына ие болдым. Сол жылдары өткен мектебім мен мемлекет ісіне жауапкершілігім, тәжірибем өмір бойғы ұстанымым болды, әрі одан кейінгі жылдарда да мемлекет ісіне адалдықпен еңбек етуге мол бағыт берді».

Қуаныш Сұлтановтың тәуел­сіздік жылдары егемен еліміздің тұңғыш ақпа­рат министрі, Жо­ғар­ғы Кеңес төраға­сының орын­басары, Қазақстанның Қытай­дағы елшісі, үкімет вице-премьері, Парламент Сенатының, Мә­жілісінің депутаты сынды асула­ры­ның бәрінде де, осы кезең ішінде көрнекті қоғам қайраткері биігіне көтеріліп, ойы терең, қаламы ұшқыр публицист ретін­де танылуында да Қонаев өнегесі, Қонаев үлгісі, Қонаев тәлімі бары талассыз.

Өзіміз де – сол заманның перзентіміз. Біз де – Қонаев есімін қастерлеп өскен ұр­пақтың өкіліміз. Дінмұхамед Ахметұлын халықтың бәрі де жақсы көргеніне мынандай бір оқиғаны дәйек еткім келеді.

1987 жылдың қаңтар айы. Колбин билігінің алғашқы апталары. Мен ол кезде партияның Орталық комитетінде жалпы бөлімнің сектор меңгерушісі болатынмын. Біздің сектор негізінен хат-хабарды тіркеумен, тиісті тәртіппен жауапты адамдарға жеткізумен, арыз-шағымдарды тексеруге жіберумен айналысатын. Бір күні республикалық деңгейдегі лауазымды тұлғадан хат келіп түсті. Ол кісі соның алдында ғана бірінші хатшының қабылдауында болған. Хат сөзіне қарағанда, Колбин ол адамға «Осы айтқандарыңызды маған кеңейтіп, ресми түрде жазып беріңіз» деген. Сөйтіп, ақсақты тыңдай, шынды құдай ұрғандай етіп, естіген-білгенінің бәрін тізе беріпті.

Дінмұхамед Ахметұлын жерден алып, жерге салыпты. Оқып шығып, қаным басыма тепті, зығырданым қай­нады. Кеше ғана басшылыққа жалбақтап жүр­гендердің біреуі еді. Не істей­сің, қолдан не келеді? Амал жоқ, тиісті тәртіп­пен тіркеуге жібердім. Көп ұзамай бір айқай-ұйқай басталды да кетті. Бірінші хатшының қабылдау бөлмесінен жаңағы хатты іздетіп жатыр. Бөлім мең­герушісі маған жетіп келді. «Хат қайда? Геннадий Васильевич сұрады». Ізделген хаттың түскенін, тіркеуге жіберілгенін айттым. Тіркеуден қарасақ, ондай хат жоқ... Тірке­летін уақыты болды. Бірақ хат ізім-ғайым жоқ. Енді бастығым мені қыса баста­ды. Ондай хат бар екенін растадым. Шыны керек, қатты қысыл­дым, қиналдым. Амал жоқ, ап­параттағы жұмыс жөні бойынша түсініктеме жазуға кірістім. Сол кезде кабинетіме біздің бөлімнің бір қызметкері келді. Аты-жөні – Ольга Николаевна Бондарева. Жыларман күйде. «Ол хат менде еді...» дейді. Сөйтсем, жаңағы хатты әдейі тір­ке­мей, тығып қойып отыр екен. Тіркел­меген хат тексерілмейді ғой. Ондағы ойы – Қонаевты қайткенде де жаладан арашалауға тырысу.

Міне, осы бір деректен-ақ Қонаевқа шынайы халықтық құрметтің шексіздігін көруге болады.

Дінмұхамед Ахметұлының көңілінің кеңдігіне, адамға жа­нашырлығына қатыс­ты тағы бір мысал айтайын. Сол Орта­лық комитеттегі жалпы бөлімде істеп жүр­ген шағым. Сонда бастауыш партия ұйы­мының хатшысы да едім. Тәртіп бойын­ша ОК-нің бі­рінші хатшысынан бастап, бас­шылықтың бәрі біздің бас­тауыш ұйымның есебінде тұратын. Соның жөнімен бұрын республика басшысының кабинетіне айы­на бір рет кіріп, ол кісіден мүшелік жарна алатынмын. Қызметтен кеткеннен кейін бір күні кабинетіме Димекең кіріп келгені. Сасып қалдым. Ор­нымнан атып тұрып, қос қолымды ұсы­нып, амандасып жатырмын. Мүшелік жар­насын төлеуге келіпті. Төлеп, қол қойып болған соң сыртқа шығарып сал­мақ­қа жиналғанымды көрген ол кісі мені өзі тоқтатты. «Махмұт, рақмет. Коридорға шықпа. Саған зияным тиіп кетуі мүмкін», деді. Осындай адам болатын жарықтық.

«Қазақтың Қонаевы» – шынайы кітап.

«1986 жыл. Желтоқсан» деп аталатын бөлім былай басталады:

«Анамның бала кезімнен, сонау «құдай­сыз» атеизм заманын­да мен үйден шы­ғарда: «Аллам бәле-жаладан сақта­сын!» деген ті­легіне құлағым үйреніп, отбасы­лық дәстүрге айналған. Анам ол тілеуін жалғыз маған емес, бес ба­ласына айтады. Әсіресе әкеміз дүниеден өткен соң, үлкен бол­ған­дықтан ба, маған ерекше айтатын. ...Сол тілекпен есейген, лауа­зымды қызметтерде жүр­ген шағымда, 1986 жылдың қара­шасының бір күнінде Анам Шәрбану Мәжитқызының батасындай сөзіне кейде еркелеп, кейде әзілдесіп жүретініме салып (әлде бір шайтан түр­тіп): «Тәте (анамызды тәте, әкемізді аға дейтінбіз) мен ешкімнен ешнәрсе алмасам, ешкімнің өзің айтқандай «ала жібін аттамасам», ешкімге қиянат жасама­сам, ол неғылған бәле-жала?» деп қалға­ныма: «Көп сөйлеме, жұмысыңа бар!» деп қысқа қайырып, шығарып салып еді. Қырықтың қырқасына жаңа шық­қан, «бәле-жала» көрмеген шағым екен ғой».

Иә, тарихтың сол бір талмау тұсында қаншама адамның сынға түскені рас. Талайлардың сол сынаққа шыдамағаны да шын­дық. Қонаевтың өзіне ғана емес, сол кезде қызметке іліккен көп адамның үстінен арыз жазылғанын, едәуір жақсы мен жайсаңға жала жабылғанын білеміз. Тарихтан біз алуға тиісті сабақтың бірі де – осы.

Автор сол заманда бәрін біл­гендей, бәрін болжағандай көрінбейді, артық ақылгөйсіп жатпайды. «Жоғарғы жақ» синдромы қоғам санасына сыналап кіріп, сіңісіп, бұзылмайтын сең, алынбайтын қамал болып, қалыпта­сып қалған. «Темірдей тәртіп» ком­партияның Жарғы­сында да жазылған. Сондай заман болған. Ол заманнан айна­­лып өте алмаймыз. Ол да еліміз­дің тарихы», делінеді кітапта. Бұл ой­ды біз де құптай аламыз. Қуаныш Сұлтанұлының қара­мағында комсомолда жұ­мыс істеген кезімізде жастар ұйы­­мының жасампаздығына сен­дік. Кейін Компартияның орта­лық комитетіне барғанда да пар­тия бағыты­ның түзулігіне күмән­данған емеспіз.

Автор Қонаев туралы әңгімені 1986 жылғы тарихи Желтоқсаннан бастайды. Бұл, тегінде, назар­ды кейіпкер өміріндегі ең бір драмалық тартысқа толы тұс­қа арнайы аударуы шығар. Деген­мен Қуаныш Сұлтанұлы бұл тақырыпқа әлі де қайта оралады, Қонаевтың қызметіндегі басқа да белестерді арнайы сөз етеді деп шамалаймыз. Өйткені автор тікелей куә болған Димаш Ахметұлы басшылық кезеңі­нің өзінде айрықша айтатын жай­лар жеткілікті. Мысалы, Қуа­ныш Сұлтан­ұлы комсомолға же­тек­шілік еткенде шығар­машы­лық жастармен жұмысқа қатты көңіл бөлді. Сол тұста жыл сайын көк­темде жас өнер иелерінің байқауы өткізіліп тұрды. Ол фестиваль «Жігер» деп аталатын. Кейін ел өне­рінің елеулі тұлғаларына ай­нал­ған Әлібек Дінішев, Айман Мұсақожаева, Кеңес Дүйсекеев, Ерболат Төлепбаев, Нағима Есқалиева, Роза Рымбаева, Мақ­пал Жүнісова, Мәдина Ералиева, тағы басқа таланттар сол жылдары халық­қа кеңінен таныла бастаған еді. Респуб­лика комсомолының осы игі ісін Қуа­ныш Сұлтанұлы ұйымдастырып жүр­ді. Жастардың бұл жұмысының жеміс­ті жүруіне Дінмұхамед Ахметұлы қамқор­лық көрсететінін, республика комсомолының жетекшісін қолдап тұратынын сезетінбіз.

Қуаныш Сұлтанұлы Желтоқ­санға байланысты пайымын орайымен ортаға салған. Бір тұста былай дейді: «Әділіне келсек – Димекең алаңға шығып, жастарға бірауыз сөзін айтса – олар тарап кетуі де мүмкін еді. Өйткені жиналғандар ол кезде, яғни таңертең, түске дейін әлі қыз­бай, сөз тыңдайтын қалып­та тұрды. Бірақ мұндай бедел Мәскеуге қажет емес еді». Расын­да да, алаңға Қонаев шығып, сали­қа­лы сөзімен, биік беделімен жас­­тарды таратып жібере алса, мұның өзі кеше ғана орнынан алынған басшының абыройын асқақтатары сөзсіз.

Кітапта Қонаевтың кең құлаш­ты қай­раткерлік қасиеттері жан-жақты ашылған. Нақты деректермен жазылған. Мәселен, сан түрлі себеппен кезінде консерватория дипломын ала алмай қалған Нұрғиса Тілендиевті Ком­позиторлар одағына өткізу, кеңес одағының Халық әртісі атағына ұсыну жөнінде Мәскеудің жоғары лауазымды тұлғаларына жолығу­ды тапсыруының жай-жап­сары егжей-тегжей жа­зылған.

Кітаптың «Қиянат», «Нара­зылық», «Оңаша әңгіме», «Қай­шылықтар», «Жаланың жалға­суы», «Колбинмен екі кездесу» деген тарауларының аттарынан-ақ Желтоқсаннан кейінгі сойқан саясат­тың ызғарын сезінесіз. Кітап авторының сол бір күндердегі күйзелген көңіл күйіне еріксіз ортақтасасыз.

«Саналы өмірімде жастайымнан отансүйгіштік, коммунистік партия ісіне адалдықпен сенушілік сезіміме тұңғыш рет сызат түсті. Жүрегім шайлықты. Күйзелдім», дейді ол. «Жазығы, қылмысы жоқ адамға кім тиісе алады?» деп ойлауым бекер екен. Ойың түгіл түсіңе кірмеген бәле-жаланы жабатындар және сол өтірік жалаға сеніп, сөз айтатындар толып жүр екен» деп те жазады. Сондай күндерде жас жігітке: «Қарағым, сен мық­ты болуды ойла. Күресуді ойла. Өзіңнің адалдығыңды дәлелдеп шығуға дайын бол. Ең бастысы – инфаркт болып қалма. Инфаркт болсаң – күресуге шамаң болмайды. Үгілме, босаңсыма. Қайраттан. Қырыққа жаңа келдің. Қайда әлі... Мұндайдың та­лайын көресің. Аққа құдай жақ. Алла жар болсын!» деп ағалық ақылын айтатын адамдардың табылғанына тәубе дейсің.

Мына біз дәл сол күндері Орталық комитетте жұмыс істе­ген­біз. Бәрін де көрген, бәрін де бастан өткерген адам ретінде Қуаныш Сұлтановтың кітабын­дағы баяндалған жайлардың шып-шыр­ғасы шығарылмаған шындық екенін растай аламыз.

Қуаныш Сұлтанұлының Димекеңді ақтық сапарға шығарып саларда көрсет­кен қайраты мен тапқан ақылына арнайы тоқтал­ғым келеді. Кітапта автор «Ел басшысы болған қазақтың ұлы перзенті Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевпен қош­та­суға келген халықта есеп жоқ. Театр көшесі, оған келетін екі көшеде автокөлік тоқтатылған, бәріне халық толып кетті. Біздің әуелде жоспарлаған екі сағатымыз жетпей, тағы екі сағатқа ұзартуға тура келді» деп жа­зып­ты. Бірақ өзінің сол тұста қабылдаған шешімі жөнінде айтпапты.

Ол былай болған еді.

О бастағы ойластырылған екі сағат­тың жетпейтіні анықтал­ғаннан кейін қосылған екі сағат­тың ішінде де жиналған халықтың марқұммен қоштасып үлгер­мейтіні көрініп тұрды. Мына қалпымен халықтың опера театры­на кіруі бас-аяғы кемі бес сағатқа созылатынын шама­ладық. Сол кезде жерлеу комиссиясы төрағасының орынбасары Қуаныш Сұлтанов қоштасуға келушілерді театр фойесінің екі қанатынан қатар жіберуді ұсынды. Содан кейін ғана адамдардың легі екі есе жылдамдап, түскі сағат екіге дейін қоштасушылар түгелдей театрға кіріп үлгерді. Қуаныш Сұлтанов сондай шешім қабылдамағанда Қонаевпен қоштасуға келген халық театрға толық кіре алмай, бұдан адами реніш туын­дап, тіпті қалың жұртшылықтың наразылығы өршіп кетері мүмкін еді. Осылай шұғыл жасалынбаса, марқұммен қоштасу рәсі­мі тағы бірер сағатқа созылып, жоспар­ланған іс-шараның бәрі кейінге ығысып, ығы-жығы болып кетері анық-тын.

Тау тұлғаға тағзым етудің әдемі үл­гі­сін­дей қайраткер кітабы оқыр­манға көп тағылым беретіні, асылдарды ардақтай алатын халық­тық дәстүрімізді дамытуға септесетіні сөзсіз.

Махмұт Қасымбеков,

саяси ғылымдар докторы