ҚСЗИ туыстық қарым-қатынас бойынша әлеуметтік сауалнама жүргізді

«Қазақстанда танымал болып келе жатқан «Данбар шеңберлерінің» (Робин Данбар) психологиялық теориясы позициясынан жүзеге асырылатын болады. Данбар әлеуметтік байланыстардың барлық түрлерін сипаттайды, бірақ біздің талдау тек отбасылық байланыстарға бағытталған», дейді ҚСЗИ бас ғылыми қызметкері, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор Айгүл Забирова.

Туыстық қарым-қатынастың маңыздылығы

Еске салайық, туыстық байланыстардың ерекше рөлі бар – олар отбасыда қалыптасатын және бүкіл өмір бойы өз әсерін сақтайтын берік «зәкір» іспетті. Дәл осы жақын туыстардың ортасында адам алғаш рет эмпатия, сенім және өз эмоцияларын реттеу дағдыларын меңгереді, ал бұл менталды бұзылулардың алдын алудағы аса маңызды факторлар болып саналады.

Қаазқстанда халықтың едәуір бөлігінің арасында тығыз әлеуметтік қарым-қатынастардың сақталғанына қарамастан, олардың тарылуы мен әлсіреуінің алаңдатарлық белгілері тіркеліп жатқанын көрсетеді.

Әлеуметтанулық сауалнамада респонденттерге «Сіз маңызды деп санайтын мәселелер жөнінде ашық сөйлесе алатын қанша туысыңыз бар?» деген сұрақ қойылған екен.

Ұсынылған жауап нұсқалары және олардың үлестері мынадай болып шыққан:

10 және одан да көп туыстар – респонденттердің 29,9%-ы,

5–9 туыс – респонденттердің 21,3%-ы,

3–4 туыс – респонденттердің 28,2%-ы,

2 туыс – респонденттердің 10,3%-ы,

1 туыс – респонденттердің 5,3%-ы,

Мүлде жоқ – респонденттердің 5,0%-ы.

Осы орайда, ҚСЗИ бас ғылыми қызметкері, әлеуметтану ғылымдарының докторы, профессор Айгүл Забирова аталған топтастыру бойынша тоқталды. 

Бірінші топ

Сонымен, бірінші топқа 10 және одан да көп жақын туыстары бар Қазақстан халқының үштен бірі кіреді. Әрине, бұл психикалық денсаулықтың жақсы көрсеткіші және мінез-құлық проблемаларының, әсіресе жастар арасындағы төмен қаупі, өйткені жақын туыстар бөгде адамдармен салыстырғанда жағдайдың нашарлауын байқап, қолдау мен бақылаудың «бірінші желісі» болады.

Тағы бір нақты нәрсе: туыстық байланыстардың тұрақтылығы мен ұзақ мерзімділігі – біздің мәдениетіміздің айрықша белгісі, яғни бұл жерде «біржақты ойын» жоқ; қолдауды күту ғана емес, сонымен бірге осы қолдауды көрсету міндеттілігі де бар, респонденттердің үштен біріндегі бұл «өрнек» дәл ұжымдық өмір салтын көрсетеді. Тұтастай алғанда, бұл «біз – біз үшін» қағидаты бойынша жұмыс істейтін қуатты әлеуметтік капитал: мұндай топтарда мүшелер өзара көмекке, жедел ақпарат алмасуға және бірден қолдау ресурстарына сене алады. Қызылорда, Маңғыстау, Түркістан, Жамбыл облыстарының халқы негізінен осы топқа жатады.

Екінші  топ

Екінші топқа Қазақстан халқының бестен бірі кіреді; олардың 5-тен 9-ға дейінгі жақын туыстары бар (респонденттердің 21,3%) олармен тығыз байланыста және олармен маңызды нәрселер туралы сөйлесе алады. Адамның жақын және тұрақты қарым-қатынаста болатын 5-9 жақын туыстары болса, бұл эмоционалды жайлылық пен жедел көмекті қамтамасыз ететін тұрақты орташа «қолдау желісі», бұл – сенімді, жақын байланыстардың болуы деп түсіндіруге болады. Бұл топ үлкен (10+) топқа қарағанда жауапкершілік пен күту тұрғысынан ауыртпалықсыз, бұл «әлеуметтік жүктеме» қаупін азайтады. Отбасылық желінің бұл мөлшері психикалық денсаулық пен әлеуметтік салауаттылықты сақтау үшін оңтайлы екенін қосамыз. Бұл топта мегаполистердің – Астана, Алматы, Шымкент және Абай облысы тұрғындарының саны басым.

Үшінші топ

Үшінші топқа жақын достарының шеңбері 3-4 туыстармен (28,2%) шектелген респонденттер кіреді, бұл шағын және күшті ұйымшыл қолдау тобының болуын білдіреді. Мысалы, осы туыстарыңыздың әрқайсысы сіздің өміріңізде ерекше орын алады, яғни сіз оларға ең жеке және маңызды мәселелер бойынша жүгінесіз. Бүгінде Қазақстанда урбандалу үдерісі қарқынды жүріп жатыр, көптеген отбасылар ел ішінде немесе одан тыс жерлерге қоныс аударады. Әдетте, 3-4 адамнан тұратын шеңберді басқа туыстарынан алшақта, басқа қалада немесе елде тұратын адамдар құрайды. Сондықтан осы топ үшін жұмыс орнындағы әріптестерімен достық және көршілік қарым-қатынасты дамыту маңызды, өйткені отбасы ресурстары шектеулі. Үшінші топқа Қостанай, Ақмола облыстары және Астана, Алматы қалалары тұрғындарының басым бөлігі кіреді.

2 туысқан жағдайы

Екі туысқан жағдайында «сақтандыру» жоқ: егер олардың біреуі дағдарысты бастан өткерсе немесе ресурстық мүмкіндігін жоғалтса, тек бір адам ғана қалады. Бірақ, мойындау керек, «бірінші шеңберде» тек екеуінің болуы әлеуметтік байланыстардың күшті даралануының көрсеткіші болуы мүмкін, бұл кезде адам ең сенімділерін ғана таңдап алып, тереңдік үшін санын құрбан етеді, бұл олардың туыстарының көбі физикалық тұрғыдан алыс немесе олармен байланыс үзілген қала тұрғындарына тән. Әлеуметтік байланыстардың осы түрінің әлеуметтік «нәзіктілігін» мойындаған жөн – адам кенеттен «соққылар» (ауру немесе қозғалу) жағдайында қорғансыз қалуы мүмкін. Сондықтан бұл топ үшін достармен, көршілермен, әріптестермен байланысты дамыту, сол арқылы қосымша қолдау алу маңызды. Бұл топқа Ақмола, Қарағанды, Шығыс Қазақстан сияқты облыстардың тұрғындарының басым бөлігі кіреді.

1 ғана адам

Егер «бірінші шеңберде» бір адам ғана қалса (респонденттердің 5,3%) бұл әлеуметтік қолдаудың өте шоғырланған және сонымен бірге өте осал түрін көрсетеді. Әлеуметтанулық тұрғыдан алғанда, бұл барлық эмоционалды және практикалық қолдау осы адамның (әдетте жұбайы, ата-анасы немесе өте жақын досы) қолында шоғырланғанын білдіреді. Бұл адаммен байланыс өте жақын және сенімді болуы мүмкін, бірақ балама «түйіндердің» болмауы адамды осы бір адамның жағдайы мен мүмкіндіктеріне толығымен тәуелді етеді. Және бұл – әлеуметтік оқшауланудың күрт өсуіне әкеледі, яғни, егер бұл адам – ауру, шұғыл кету немесе жеке дағдарыс жағдайында болса – дереу қолдаусыз қалуға әкеледі, бұл стрессті және психо-эмоционалды қиындықтарды күшейтеді. Бұл жерде осалдықты тек достық байланыстарды дамыту, қызығушылық топтарына және волонтерлік қауымдастықтарға қатысу арқылы өтеу жеткіліксіз; мұнда мемлекеттік мекемелермен, кәсіби бірлестіктермен, психологиялық және әлеуметтік қызметтермен байланыстар маңызды. Сауалнама қорытындысы бойынша мұндай тұрғындардың көбі Қарағанды, Шығыс Қазақстан және Абай облыстарында.

Бірде-бір жақын адамдар қалмағанда не істеу керек?

Ақырында, бірде-бір жақын адам болмаған кезде (респонденттердің 5,0% немесе 8001 респонденттен тұратын ұлттық топтамадағы 398 адам) бұл өте күрделі жағдай және әлеуметтану оны ерекше түрде түсіндіреді: әлеуметтік оқшаулану жағдайы. «Қолдау тобында» тіпті бір сенімді адамның болмауы (Данбар моделі бойынша) дереу эмоционалды қолдаудың жеке желісінің толық жоғалуын білдіреді. Бұл жағдай психикалық денсаулық үшін маңызды қауіп факторларының бірі болып саналады: жалғыздық алаңдаушылықтың, депрессияның жоғарылауымен және жүрек-тамыр ауруларының көбеюімен байланысты. Бұл эмоционалды түрде «мен жалғызбын» ғана емес. Бұл байланыстар құрылымындағы әлеуметтік қуыс: ойланбастан көмекке келетін ешкім жоқ. Мұндай жағдайда адам сырттай әлеуметтік белсенді болып қалуы мүмкін (әріптестері, таныстары), бірақ қиын сәтте өзін нақты қолдаусыз көреді. Себептер әртүрлі болуы мүмкін: жақын адамдарын жоғалту, көшу, отбасылық қақтығыстар, адамдардың көңілін қалдыру, травматикалық тәжірибеден кейін саналы оқшаулану. «Не істеуге болады және не істеу керек? «Өзіңізді кінәламай, жағдайыңызды сабырлы түрде мойындау маңызды. Бұл кесімді шешім емес, бастапқы нүкте. Ең шағын қадамдардан бастаңыз: клубтарға, қызығушылық топтарына, курстарға, волонтерлік жобаларға қатысу. Әрине, соңында психотерапевт немесе кеңесшіге жүгіну қажет. Мұндай адамдар үшін бұл өте қиын, өйткені адамның тиесілілікке, қауіпсіздікке және қабылдануға деген негізгі қажеттілігі табиғи қолдаусыз қалады. Бұл туралы айту жиі ұят саналатын терең ауру, бірақ сондықтан оған құрметпен және жылулықпен қарау өте маңызды. Мұндай қазақстандықтардың басым бөлігі Жетісу, Ұлытау, Шығыс Қазақстан, Қостанай облыстарында бар», дейді Айгүл Забирова.

Бұл топта тағы бір ерекшелік айрықша байқалады. Жақын қарым-қатынаста болатын және маңызды нәрселер туралы сөйлесетін бірде-бір жақын туысы жоқ респонденттердің 40%-ы ауыл тұрғындары. Әлеуметтік оқшаулану елдің оңтүстігінде (Жетісу, Жамбыл, Түркістан облыстары) және батысында (Атырау, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстары) байқалады.

Түйін

Сарапшы А.Забированың айтуынша осылайша, тығыз әлеуметтік байланыстар отандастарымыздың  психикалық денсаулығының ең маңызды ресурсы болып отыр, туыстарымен көптеген және сапалы байланыстар депрессия, үрейлі ауытқулар және әлеуметтік оқшаулану қаупін айтарлықтай төмендетеді. Қазақстандағы әлеуметтік капиталдың жалпы көрінісі салыстырмалы түрде оңды саналады, бірақ сонымен бірге, әсіресе урбанизация, көші-қон және индивидуалистік құндылықтардың өсуі жағдайында әлеуметтік бөлшектену белгілерін көрсетеді. Байқалып отырған тығыз байланыстар санының тарылуы мен әлсіреуі Қазақстан халқының жекелеген топтарының осалдығын білдіреді, бұл мемлекет тарапынан да, жалпы қоғам тарапынан да назар аударуды талап етеді. Өзгермелі Қазақстан жағдайында әлеуметтік байланыстарды қолдау, жергілікті қауымдастықтарды дамыту және әлеуметтік ынтымақтастықтың жаңа нысандарын қалыптастыру шаралары қажет.