«Абай» журналының ахуалы қалай?

«Абай» журналын шығаруға 1914 жылдан бастап алғашқы қадам жасалғанымен, сол кездегі алмағайып тарихи оқиғалар мен сұрқия саяси жағ­дайларға бай­ланысты бұл талпы­ныстан нәтиже болмаған көрі­неді. Сөйтіп, 1918 жылы 4 ақ­панында Алаш, қазіргі Семей жерінде журналдың алғашқы нөмірі жа­рық көре бастайды. Жүсіпбек Аймауытұлы мен Мұхтар Әуезов журналдың негізін қалаған әрі шығарушы редактор ретінде қыз­мет етті. Алғашында журнал Абай мұрасын қазақ қоғамы­на кеңінен насихаттауға бекімек болса, бірінші нөмірінен кейін басылым әлеумет, саясат, экономика сынды қоғамдағы маңызды тақырыптарға да ойыса бастағаны байқалады.

Қазақтың жазба әдебиетінің алыптары Ж.Аймауытұлы мен М.Әуезов әр мақала соңына «Екеу» деген бүркеншік атпен қол қойғаны тарихтан белгілі. Журналдың әр нөмірінде «екеудің» атынан жарияланған материал көп кездеседі, кейде әдеби шы­­ғармалардың өзінде қаламат бол­ған.  Әсіресе  М.Ә., Жас түрік, М.Т., А.Б., Ә., Сарыарқа, Е.И., Мұх­тар және басқа да қаламаттар жиі ұшырасады.

Қай заманда да қазақтың темір­қазығы рухани азығы болған Абай атамыздың қарасөз­­дері алғаш осы журналда жария­ланған деседі (өкінішке қарай, журналдың алғашқы сандарын  архив, музей, кітапханадан кездестіре алмадық). Бұған қоса, Ж.Аймауытұлының  әйгілі «Ұлтты сүю» мақаласы осында жарық көрді. Автор мақаласында зиялы қауымның өзін-өзі тәрбиелеу­ге, қарапайым халықтан қаш­пай, оларды алаңдататын тақы­рып­тарды үнемі сұрастыруға, елдегі жағдайға хабардар бо­лу­ға ша­қы­рады. Ал М.Әуезовтің «Ғылым тілі» мақаласында  өр­кениетке,  ғылымға жедел жету­дің жолын іздейді. Ол аз десе­ңіз, Шәкәрім Құдайбердіұлы, Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентайұлы, Ғұмар Қараш, Смағұл Садуақасұлы, Халел Досмұхамедұлының өлең­дері, про­залық шығар­мала­ры, мақалалары да осы журналда жа­рияланды.

Алайда Алашорда үкіметі құлап, кеңестік идеология «ұлт­шыл» деп айыптаған соң «Абай» журналы 1918 жылғы қарашадағы 11-санынан кейін жабылып қалады. Еліміз егемендік алған тұста, 1992 жылдан бастап басылымның жалғасы ретінде жаңа «Абай» шыға бастады. Зерт­теуші Айжан Байтанованың осыдан 10 жыл бұрын жариялаған «Абай» журналының шығу тарихы» деген мақаласындағы деректерге сүйенсек, қазіргі «Абай» журналында 68-ден астам айдар бар. Онда ұлы тұлғалардың өмірі мен қызметіне шолу, тарих пен этнографияны зерттеу, әдебиет, дін, философия тақырыптары қамтылады. Журнал­дың «Есте­­лік­тер» айдарында Абай, Шәкәрім, Мұхтар Әуезов пен Қаныш Сәтбаев жайында бағалы естеліктер жарияланып тұрған. Ал алғашқы «Абай» журналынан қалған жалғыз мұра – «Абайдан кейінгі ақындар» айдары. Алғашқы «Абайдан» жаңа «Абайдың» әрине, айырмашылығы бар. Заман өзгерді, құндылықтар алмасты. Сондықтан ол заңды құбылыс. Қалай болғанда, бүгінгі «Абай» журналы – «Екеудің» қолтаң­­басы қалған мұраның заң­ды жал­ғасы. Осы ретте біз, «Парыз» шығармашылық тобы, яғни Мұ­ратбек Оспанов, Аман­тай Исаұлы, Райхан Әбілман­сұрқызы сынды руханият жана­шыр­ларының жанкешті еңбегін айрықша атауға тиіспіз. Осымен бірге, «Абай журналының (90-жылдарда) са­палы, тағылымды шы­ғуы­на атса­лысқан академик, әй­гілі абайтанушы ғалым Қайым Мұхаметханов («Парыз» тобы­­ның құрметті төрағасы) бас­таған барша абайтанушылар мен алаштанушылардың ұлы мирасқа адал қызмет еткенін де естен шығар­мауымыз керек.

Мемлекет басшысы тарихи басылымға «мемлекет тарапынан қолдау керек» деп бекер айтпағаны баршаға түсінікті жайт. Ең әуелі басылым «Рес­публикалық тәуелсіз фоль­­клор­лық-этногра­фия­лық әде­­би-көркем журнал» деп атал­­ға­нымен, журнал Абай облы­сы­ның көлемінде ғана қаржы­лай қамқорлық кө­ріп отырға­ны белгілі. Об­лыс әкімді­гінің жергілікті БАҚ өкіл­­дерін қар­жыландыратын тізім­де бар. Бірақ ол да мардымды емес. Осы­ған байланысты жур­нал­дың қазіргі жауапты адамы ретін­де марқұм Мұратбек Оспа­нов аға­мыздың жары Рай­хан Әбіл­мансұрқызымен сөйлесіп көрдік. Ол кісінің айтысына қарағандай, журнал қазір 1 мың таралым­­мен шығады (90-жылдары тиражы ­10 мың болыпты).

«Өткен жылға тендерден 3 мил­лион ғана алдық. Қазір кон­курс­­тың екінші кезеңіне қайта түсіп жатырмыз, құжаттарын ­тап­сырып қойдық. Қазір журнал­­да тоғыз адам жұмыс істеп жа­тыр. Астанада, Алма­тыда, Ақтауда тіл­шілеріміз бар. Жа­лақыны барынша беріп отырмыз. Салығын төлейміз. Штаттан тыс тілшілер­ді де бар», дейді журналдың техни­калық редакторы.

Ал журналдың бүгінде тұ­рақ­ты орны да жоқ. Музей, кітап­хананы біраз жағалаған баба басылым, қазір Шәкәрім университетінің бір бұрышында отыр.

«Бізде редакциямыздың отыратын нақты орны да жоқ. Кезін­де Бауыржан Ерденбеков ректор (Шәкәрім университеті) болып тұрғанда, бір бөлмесін берді. Құжат бойынша бәрін тіркегенбіз, адресін алғанбыз. Оның өзі 16 шаршы метрлік қуықтай ғана бөлме. Ішінде ештеңесі жоқ, бос қабырға болатын, оған өз қаражатымыздан ақша шығарып, бәрін жөндедік, жиһазға дейін алдық. Не көлігіміз жоқ. Кезінде Мұратбек қозғап, Даниал Ахметов әкім болып тұрғанда, ол да, мен де талай хат жазғанбыз. Хат­тың бәрі менде сақтаулы тұр. Жиһазды да, басқа да техникалық құралдарды ақырындап-ақы­­рындап өзіміз алдық. Мұратбек қолынан келгенді істеп, бар өмірін осы журналға арнады. Жағдай болмаған соң жур­налистері де тарап кетті, өзі жал­­ғыз еш қаражатсыз журналды шы­­­ғарып отырды», дейді Райхан Әбілмансұрқызы.

Бүгінгі «Абайдың» ахуалы мәз емес. Тари­хи басылымға мем­лекет тара­пынан қаржы­лай қолдау, Абай және Алаш мұрасы ре­тінде зор қамқорлық қажет-ақ. Тек қаржылай ғана емес, еліміздің барша ғалымдары мен әдебиетшілері атсалыспаса, іздемесе, насихаты жасалмаса, заман талабына сай шығып тұрмаса, «бір өліп, бір тірілген» басылымның ендігі болашағы қалай болары белгісіз.

Абай облысы