Айбынды антрополог

Тоқсан бестің тұғырына шыққан академик Оразақ Смағұлов 70 жылдан астам туған халқымыздың биологиялық-антро­пологиялық тарихын зерт­теп келеді. Соның нәти­же­сін­де 16 монография мен 350 ғылыми, танымдық мақала жазып, ұлтымыздың Қазақстан аумағындағы кемі 50 ғасырлық шығу тегі мен тарихи қайнар көздерін негіздеді. Осы туралы Азия, Еуропа, Америка антро­по­логтерінің елеулі ғылыми форумдарында баяндама жасады.

Антропология саласының көшбасшысы 1930 жылы 1 қазанда Қостанайдың Меңдіқара топырағында дүниеге келіп, кеңестік қуғын-сүргіннің де, аштық-жоқтықтың да, фашизмге қарсы соғыстың да қасіретін жастай тартты. Ғылымға деген ынтасы жүрегіне ерте ұялады. Қиындыққа мойымай, Мәскеуге аттанып, антропология саласын таңдап оқу – сол заманда батыл қадам еді.

Сіз бен біз «қазақ кім?», «шығу тегі қайдан?» деп өз-өзімізге сұрақ қойсақ, оның жауабын академик О.Смағұлов кітаптарынан табарымыз да ақиқат.

Ғалым Ш.Ш. Уәлиханов атын­дағы Тарих, археология және этнография институтына (ол кез­дегі атауы) 1956 жылы күзде келді. Қазақ КСР Ғылым академиясына институт директоры Ақай Нүсіпбеков оны тарих ғылымдарының кандидаты И.Захарова басқаратын этнография бөліміне кіші ғылыми қызметкер етіп қабылдайды. Бұл бөлімде Ә.Х.Марғұлан, Р.Ходжаева, В.Востров, Е.Масанов, М.Мұқанов сынды ғалымдар мен аспирант Х.Арғынбаев қызмет істейтін. Бір жылдан кейін бөлімді Әлкей Марғұлан басқарады. Ол кезде институтта Ю.Юдин, Ю.Зуев, Е.И.Агеева, М.Қ.Қадырбаев, Х.Алпысбаев, К.Ақышев, А.Г.Максимова, т.б. қызмет ететін.

Жас зерттеуші 1974–1975 жылдары төрт ай Үндістанның эндогамикалық популяцияларын зерттеу (антропологиялық) экспедициясына қатысып, елеулі тәжірибе жинайды.

Оразақ Смағұлов институтта ұзақ жыл еңбек етіп, қазақ антропология ғылыми мектебін қалыптастырды. Араға жылдар салып антропологиялық зерт­теулерді жүйелі түрде дамыт­қан ғалым деңгейіне көте­рілді. Ол тек антропология ғылымына ғана емес, тарих, этнология, археология сияқты салалардың дамуына да зор ықпал етті. Антро­по­логтің ғылыми еңбектері қазақ халқының этникалық тарихын терең түсінуге мүмкіндік берді. Академик мына ғылыми бағыт­тар­ды еңсерді.

Біріншіден, қазақ халқының этногенезі мен антропологиялық келбетін анықтау бағытын ай­қын­дады. Көп жыл антропо­метрия­лық зерттеулер жүргізіп, қазақ халқының морфологиялық ерекшеліктерін анықтады. Оның еңбектерінде қазақтардың фи­зи­калық типі түркілік, моң­ғол­дық және еуропеоидтік эле­мент­тер­дің тоғысуынан қалып­тас­қаны дәлелденді.

Екіншіден, тарихи-антропо­ло­гиялық салыстырулар бағытын ілгерілетті. Ғалым көне қаңқа материалдарына сүйене отырып, сақ, ғұн, түркі және ортағасырлық кезең халықтарының антропо­ло­гия­лық құрылымын зерттеді. Бұл арқылы қазіргі қазақ халқының тарихи бастауын көне этностармен сабақтастыра дәлелдеді.

Үшіншіден, этникалық үдеріс­тері антропология арқылы жүйелі зерттеді. Ғалымның осы бағытта жасаған ғылыми тұжы­рым­­дары – этнология мен тарих ғылымына қосымша дерек­көз, қазақ этногенезін пәнаралық тұрғыдан зерттеуде ізашар іс.

Ғалымның айтулы еңбектері: «Население Казахстана от эпохи бронзы до современности» (1970), «Этническая генеография Казахстана» (1970), «Этническая антропология Казахстана» (1982), «Этническая одонтология Казахстана» (1989), «Этническая дерматоглифика казахов» (2005), «Происхождение казахского народа» (2007), «Происхождение казахского народа» (2017), «Қазақтың айбарлы диссиденті» (2020), «Қазақ халқы және ата тегі» (2020) т.б. Бұл кітаптар Қазақстандағы этноантро­по­логиялық зерттеу­лердің теория­лық-методологиялық негізін қалады.

Оразақ Смағұлов Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының академигі ретінде көптеген халықаралық ғылыми конференцияларда Қазақстан атынан баяндама жасап, отандық антропологияның әлемдік ғы­лымға қосқан үлесін паш етті.

1977 жылы Орекеңнің қазіргі қазақтардың АВ0 қан топтары, MNSs және резус-факторы тура­лы көп жылғы зерттеулердің нәтижелері берілген «Қазақстан­ның этникалық геногеография­сы» атты әйгілі монография­сы жарық көрді. Алайда «Akademkniga» жүйесінде бірне­ше айдан кейін кітап саты­лым­нан алынып, жина­лып, Ғылым академиясы аула­сында өртелді. Ғалым көп­жыл­­дық еңбегінің жалынға оран­­ға­нын «Наука» баспасының баспа­ханасына қараған институт терезесінен қарап тұрды... Ауыр жағдай, бірақ тарихи шындық осы. Ғалымның зерттеушілік айбыны, текке тереңдеген алдаспан қағидаты кеңес идеологтерін шошытты.

О. Смағұловтың осы кітабын­да қазақтың тарихи рулық құ­ры­лы­мы айтылғандықтан, Қазақ КСР компартиясы оны «саяси сенімсіз» деп айыптады. Кітапта қазіргі қазақтардың генетикалық полиморфизміне сәйкес популяция құрылымы біртекті, онда ешқандай популяция ішілік бөліністерді анықтауға мүм­кіндік жоқ деген тұжырым жасал­ған еді. Яғни қазақты қан тобы бойынша жүзге, руға бөлу­ге негіз жоқ делінді. Бұл кітап Тәуелсіздік жылдары (1992 жылы) қайта қалпына келтірілді.

Қазақстанда антропология саласы дербес ғылыми мектеп ретінде Оразақ Смағұловтың еңбегімен қалыптасты. Ол көптеген ғылыми-зерттеу жобаларын жүзеге асырып, ұлттық ғылыми кадрларды даярлауға ерекше үлес қосты. Ғалымның жетекшілігімен даярланған диссертациялық зерттеулер мен монографиялар отандық ғылым­ның құнды қорына айналды.

Бүгінге дейін қолданыста жүрген «көшпелі», «номад» терминдерінен туындайтын ғылыми, саяси адасушылық жөнінде академик былай дейді: «Бұл терминнің мән-мағынасын олар шын мәнінде ұғынбайды, оны қазақ өркениетінің «шыңы» ретінде көрсетеді. Нақты айтсақ, бұл терминді Қазақстан тарихына қатысты қолдану – қазақ халқының объективті тарихын жасырын түрде қорлау».

Академик Смағұловты алаң­дататын тағы бір мәселе – ғалым­дар жиі қолданатын «глоттогенез» (яғни тілдердің шығу тегі туралы) терминін ежелгі қазақ тарихы мен лингвистикасына қолданудың ешқандай ғылыми мән-мағынасы жоқ екені. Алфавит тарихына шолу жасаған Орекең ежелгі шумер, орхон-енисей мөрлі жазуын тапқан түпкі түркі қазақ халқының да тектілік негізі екеніне көп дәлел келтіреді.

Антрополог ғалымды тол­ған­­дырып жүрген өзекті жайт – археологтер ашқан қола дәуірінен бергі тарихи елді мекендердің атау­ларын оқулықтарда қате жазыл­ғаны. «Афанасьев», «Андронов», «Окунов», «Денисовка» сынды жасанды атаулардың түркінің алтын бесігі – Алтайға ешбір қатысы жоқ екендігі.

Орекең өзекті ойларды төте­­сінен көтеріп: «Елімізде антро­­пологиялық материал­дар­ға (Абақ-Байтақ, т.б.) деген вандализмге қашан шек қойылар екен!» деген сұрақ қойып, тиісті мемлекеттік мекемелер мен ғалымдардан жауап күтеді. Әсіре­се соңғы жыл­дарда «Алтын адам» іздеу нау­қан­ға айналған кездегі қазба жұмыс­тарына көңілі толмайтынын ашық айтты. Академиктің ғылымдағы батылдығы, тәуекел­шіл­дігі, қағидат­шыл­дығы, талап­шыл­­­дығы ұлтқа адал қызмет етудің озық үлгісі. Тарих пен антропо­логиядағы абыз ақсақал­ды жас буынға танымалдандыру, сондай-ақ ұланғайыр еңбегін жоғары мемлекеттік марапатпен құрмет көрсету – баршамыздың ортақ борышымыз.

Академик Оразақ Смағұлов – қазақ антропологиясындағы аңыз адам. Оның терең ғылыми ұстанымы мен зиялылығы – замандастарымызға, жастарға өнеге.

Зиябек Қабылдинов,

Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының бас директоры, ҰҒА академигі