Табиғатқа әманда әмірін жүргізіп үйренген Адам-Ата мен су асты тіршілігінің иесі – өз үйірінің ғана әміршісі атанған Ата сазан арасындағы ақтық айқас... Бейнелі түрде баяндалған оқиғаны бей-жай отырып оқу мүмкін емес. Өйткені әңгіменің желісі су астындағы алуан-алуан адам сенбес сырлы тіршілік иелері жайында. Қазақ әдебиетінде бұрын-соңды су астындағы тіршілік хақында көркем шығарма болған да шығар, мен білмеймін, бірақ, «Ата сазан хикаясы» әңгімесін оқи отырып, ғаламдық апаттың мезгіл санап жеделдеуіне тек қана саналы индивидтің – Адам баласының себепші екенін тағы бір үрейлене отырып мойындайсың. Адам-Ата ұрпағының ашкөздігі мен аяусыздығына күйінішпен өкініп, тұңғиық ойдың құшағына енесің. Аумақты арнасын ақ көбікке толтыра соққылап, ұлы теңізге еміне асыққан адуынды өзеннің сағасына табаны дірілдеп ауыр техника келгелі су астындағы тіршіліктен маза кеткен. Мөлдіреп жатқан айнадай өзен сағасы қоқысқа толды, ластанып, төңірек шулы дабырға айналды. Су асты әлемінің мамыражай тыныштығы бір сәтте бұзылды. Тұңғиық-тереңнің адам атаулыға беймәлім сырларын сондайлық тәптіштеп баяндаған қаламгердің көрегендігіне таңданбай қоймайсың. Оқиға желісінің қалай аяқталғанын немен тынғанын жоғарыдағы жолдардан танисыз...
Әңгіменің авторы есімі елге танымал қоғам қайраткері – Жәрдем Салихұлы Кейкин. Белгілі этнограф ғалымның «мұндай да өнері бар ма еді» деген таңданушы қауымның болары хақ. Өйткені тәуелсіздік жылдарының аясында «Қазақы атаулар мен байламдар» атты этнографиялық, «Ойлар, ойлар», «Ой иірімі» адами танымдық-философиялық пайым жасаған, өзге де алуан сырлы кітаптарымен белгілі болған қаламгердің негізінен қаузап жазып жүрген шығармашылық тақырыптары көзіқарақты оқырманға жақсы таныс. Халқымыздың көне сөздері мен атауларын жандандырғанын былай қойғанда Жәрдем Кейкин әр жылдар бедерінде «Қазақтың 6666 мақалы мен мәтелі», «Қазақтың 7777 мақалы мен мәтелі» жинақтарын жариялаған, ал 2012 жылы осынау поэтикалық жанрдағы халықтың рухани қазынасын «Қазақ мақал-мәтелдерінің Алтын кітабымен (8675 мақал-мәтел)» жинақтап-түйіндеген көрнекті ғалым.
Бұқаралық ақпарат құралдарына үнемі үн қатып, мезгіл-мезгіл танымдық-философиялық мақалалар жариялағаны – белгілі қаламгердің ізденімпаздығы мен ерекше еңбекқорлығын көрсетсе керек. Дәл осы арада өзінің сүйікті басылымы «Егемен Қазақстан» газетімен Жәрдем Салихұлының шығармашылық достастығы 90- жылдардың орта тұсынан басталғанын да атап өту абзал. Жоғарыда аталған этнографиялық, танымдық-философиялық дүниелерінің дені, кейін жинақтарға енген, алдымен осынау аға басылымда жарық көрген. «Адам межелі ғұмырында қоян жымындай бұралаң, кедірлі-бұдырлы соқпақ, табан тірелмес тайғақ, биік асулы, терең өткелді, сондай-ақ тақтайдай даңғыл, әйтеуір, қилы-қилы жолдардың талайынан өтеді. Адамның салыстырмалы түрде ұзақ жасаған ғұмыры көп сатылы...» деп ой түйіндеген абыз ақсақалдың «Қарттық және қарт» («Егемен Қазақстан», 2010 жыл) атты мақаласы газет оқырмандары тарапынан айрықша бағаланып, көпшілікке қызу да қызықты ой-қозғау салғаны да ұмытылмақ емес. Сонда қорытынды сөзін «Сәнімен қартаю, әдемі қартаю – абырой» деп түйіндеген еді ақылман ақсақал.
Ғылымда қазақтың ұлттық сөздік қорының уақыт көшіне ілесіп құбылып тұруы лексико-семантикалық құбылыс екенін айғақтап берген де Жәрдем Кейкин екенін көпшіліктің біле бермеуі мүмкін. Өйткені жанының тазалығы мен қарапайымдылығын өзінің бойынан биік ұстаған әзіз жанды азамат ерте ме, кеш пе айтқандарына оқырманын ұйытатынына бек сенімді еді. Тіпті көз жанарының сондайлық әлсіреген тұсында қаламгердің қажымай микроскоптық көзәйнекпен жұмыс істегенін көргендер бар... Абыз ақсақал – өзі жоғарыда айтқан «Қарттық туралы» қағиданың бірден-бір дәлелдеушісіндей болып өмірден өтті.
Саналы ғұмырының қарттық кезеңінде болашақ ұрпақтың рухани құндылықтары үшін тер төгіп, төпелете кітап жазған қаламгер ұлттың әдебиет пен өнердегі көмескіленген мұраларын жинап, жіпке тізгендей етіп түгендеп, зиялы қазақылықтың шынайы үлгісін көрсете білді. Бұл орайда дәл солай деп айту ғана ақиқатқа жарасары хақ. Жәрдем аға еңбек жолын кәдімгі аудандық газеттен – журналистикадан бастаған, кейін қауіпсіздік комитетінің офицері атанды, Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталған соң бейбіт өмірде облыс көлемінде (Атырау, Маңғыстау) ел басқарды, шаруашылық құрды, ғылым жолын қуды. Бейнетіне қарай КСРО-дағы ең мәртебелі одақтық дәрежедегі дербес зейнеткер атанды. Тәрбиелі ұрпақ өсірді. Өмірден көргені мен түйгенін қағаз бетіне түсіруге асыққан сезімтал жанның өмірінің қай кезеңде де қолынан қаламының түспегенін аңғарамыз.
Бойын тіктеп, малдас құрып отырса шынтағы тірелетін кітаптар жинағын Жәрдем ағамыз соңғы он бес жылдың ішінде ғана жазып шыққан екен. Солардың ішінде біздің әңгімемізді бастауға ілік-себеп болған «Тағдырлар тағылымы» («Қайнар» баспасы, Алматы, 2010 жыл) атты әңгімелер жинағы бір төбе. Этнограф-ғалымның көркем әдебиеттегі көсіле қалам тербеуі оқырманын бей-жай қалдыра алмайды. Жайықтың Каспийге құйылар сағасында туып-өскен азаматтың бір ғана «Ата сазан хикаясын» қалайша қазақ әдебиетіндегі айрықша құбылыс немесе жаңалық демеске?! Экологиялық үйлесімсіздікті көркем тілмен өрнектеген жазушы айрықша байқампаздықпен адамдарға «Өзіңіз өмір сүрген, қоршаған ортаны аялаңыздар!» деп ибалықпен ескертеді, кейде мазасыздана дабыл қағады. Аталған шығарманың өміршеңдігі де қаламгердің осындай берік ұстанымында болса керек. Осы орайда «Алдар көсе» мен «Ер Төстікті» қайта-қайта жандандырып балауса көрерменнің көзін алдаған отандық аниматор-шеберлерімізге құлаққағыс ете кетудің де оңтайлы сәті туған секілді. Керек десеңіз, «Ата сазанның хикаясы» бүгінгі қазақ мультипликациялық фильміне дап-дайын тұрған шикізат.
Жазушының өзге де мінсіз әңгімелері арасынан біз ерекше, бөлектеп сөз етіп отырған «Ата сазанның хикаясы» – кәдімгі су астындағы өмір. Кәдімгі су астындағы – өзіміздің өзен-көлдеріміз бен телегей теңізіміздің астындағы мақұлықтар – «қазақша ойлайтын һәм қазақша сөйлейтін» балықтар өмірі туралы хикая. Олардың өз көсемдері, өз үйірі бар. Қастасы да, достасы да қасында. Жазушы қиялындағы Ата сазанның ғұмырын зерделей отырып, ел басына күн туғанда бір тайпа елін сыртқы жаудан қорғалақтап қыр асып көшкен қаймана қазақтың келбетін көргендей күй кешесің. Тек бәрі де су астындағы өмір, су астындағы көш, су астындағы тартыс, қайшылықтар!.. Ол нанымды да көркем шұрайлы тілмен суреттеледі.
Танымал этнограф-ғалым Жәрдем Кейкин кітаптарының қай-қайсы да ең алдымен қазақ оқырманы үшін, жалпы қазақ қоғамы үшін тәлімі зор, тәрбиесі мол рухани қазына саналып келетіні даусыз. Осы орайда қаламгердің көркем әдебиеттегі қолтаңбасы, оның ішінде тек бір ғана «Ата сазанның хикаясы» әдебиет зерттеушілері үшін игерілмеген тың дүние деген ойда қалып отырғанымызды және де жасырып қалмақ емеспіз...
Талғат СҮЙІНБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ
