Жаңа заң спортқа серпін береді - Ербол Мырзабосынов

– Ербол Қуантайұлы, 2024 жыл отандық спортта маңызды кезең болды. Спортшыларымыз төрт жылда бір ке­летін Олимпия ойындары мен Паралимпиадада, екі жыл сайын өтетін V Дү­ниежүзілік көшпелілер ойын­дарын­да бақ сынады. Сала басшысы ретін­де өткен жылдың көрсеткіштеріне көңіліңіз тола ма?

– Рас, былтыр ірі спорттық оқиғаларға куә болдық. Төрт жылдықтың басты додасы Олимпия ойындарын өткердік. Париж төріндегі байрақты бәсеке қазақ спортының тарихи жетістіктерімен жыл­намаға жазылды. Әуелі дзюдошы Елдос Сметовтің алтын жүлдесін айту­ға тиіспіз. Олимпиаданың алтын, кү­міс, қоласын қатар иеленген саңлағы­мыз ұлт мақтанышына айналды. Гим­нас­шыларымыз ел тарихында тұңғыш рет медаль олжалап, жанкүйер қауымды қуант­ты. Нариман Құрбановтың күмісі  –алтынға пара-пар жүлде. Сол секілді мер­гендеріміз Ислам Сәтпаев пен Александра Ле еншілеген қола жүлденің де, басқа жүлделердің де құны барынша қымбат.

Шынын айту керек, әлемдік спорт сарапшылары Париж Олимпиадасында еліміздің алтын медаль жеңіп алатынына сенген жоқ. Беделді «Inside the Games», «Sports Illustrated» басылымдары осындай болжам ұсынды. Олар Францияға осыдан төрт жыл бұрын Токио Олимпиадасына қатысқан спортшыларымыздың шамамен 50%-ы бара жатқанын, 2023 жылы Қытайда өткен Жазғы Азия ойындарында өнер көрсеткен құрамының 80%-ға жуығын апаратынын алға тартты. Токио Олимпиадасында алтын мен күміс бұйырмай, кілең қола ме­даль иелен­геніміз белгілі. Сол секілді Хан­ч­жоудағы Азиаданың еліміз үшін сәтсіз аяқталғаны тағы бар. Жоғарыда аталған басылымдар мұндай құраммен Парижде тәуір нәтиже көрсету қиын екенін ескертті. Соған қарамастан, спортшыларымыз 1 алтын, 3 күміс, 3 қола медаль олжалады. Ұлттық құрама Токиода 83-орын алса, Парижде 43-орынға тұрақтады.

Бұдан кейін жаһан жұртымен бірге Паралимпия ойындарына көз тіктік. Бұл да бағымызды асырған бірегей бәсеке болды. Давид Дегтярев Паралимпиаданың екі дүркін чемпионы атанып, отандық спорт тарихының жаңа парағын ашты. Дзюдошы Ақмарал Науатбектің алтын медалі мәрте­бемізді арттырды. Жалпы, пара-дзюдо­шылардың жетістігі бөле-жара атап өтуге тұрарлық. Париж татамиінде белдескен 10 балуанның бесеуі тұғырдан көрінді.

Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»

Қыркүйекте төрткүл дүниенің дидары Астанамызға ауды. Елордада V Дү­­ние­­­жүзілік көшпелілер ойындарын ой­да­­ғы­дай ұйымдастырдық. Әлемнің 89 мем­­­­лекеті­нен 2,5 мыңнан астам спортшы қа­­­ты­сып, он мыңдаған турист жиналған жа­һан­дық жарыста ұлттық құрамамыз жал­пы­командалық есепте топ жарды. Көш­­пелілер ойындары арқылы қазақтың мәдениеті мен дәстүрін, туристік әлеуетін әлемге әйгіледік.

Сонымен қатар Мемлекет басшысының бастамасымен еліміз 2026 жылғы дәстүрлі спорт түрлері мен киберспортты бірікті­ретін бірегей турнир – «Болашақ ойындарын» өткізу мүмкіндігіне ие болды. Бұл да – былтырғы жылдың еншісіне тиген маңызды оқиғаның бірі.

2025 жыл да – маңызды кезең. Спорт­шыларымыз Қытайдың Харбин қала­сын­дағы Қысқы Азия ойындарына қатыса­ды. 2026 жылғы Қысқы Олимпиаданың лицен­зиялық жарыстары басталады. Мұндай бәсекелерден барынша көп жолдама иелену – басты мақсат.

– Парламент Мәжілісінде «Дене шы­нықтыру және спорт мәселелері бо­йынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы бірінші және екінші оқылымда мақұлданды. Құжатта қандай жаңашылдық бар?

– Заң жобасында отандық спортқа оң өзгерістер әкелетін маңызды жаңашыл­дықтар қамтылған. Біріншіден, басым спорт түрлерін анықтаймыз. Оларды рей­тинг негізінде емес, Олимпиада, Па­ралим­пиада, Сурдлимпиада, Азия, Пара Азия ойындарының нәтижесімен қалып­тастырамыз. Қазір елімізде 180-нен ас­там спорт түрін дамытуға күш салынып отыр. Бұ­лардың барлығы бойынша спорт резерві даярланады. Бірақ жыл сайын 13 жазғы, 5 Қысқы олимпиадалық спорт түрінен ғана ме­даль бұйырады. Осының бәрі – спортшыларды даяр­лау жүйесіндегі сәтсіздіктердің салдары. Жыл сайын уәкілетті орган ретінде Ба­лалар-жасөспірімдер спорт мектептері мен мектеп-интернаттарға арналған шығындардың өскенін байқап отырмыз. Шығынның көп бөлігі олимпиадалық емес спорт түрлеріне жұмсалады. Заң жобасын әзірлеу барысында жақын (Өзбекстан, Беларусь), алыс шетелдердің (Ұлыбритания, Германия, Норвегия) халықаралық тәжірибесі зерттелді.

Заң жобасына сәйкес спорт федера­цияларының қызметі де өзгереді. Қа­зіргі уақытта жергілікті, өңірлік, рес­пуб­­ликалық федерациялар жеке субъект саналады. Олар бір-бірі­не бағынбайды. Тиісінше, спортты да­мытуда тәуелсіз сая­сат жүргізеді. Осы­ның бәрі мүдделер қақтығысына, жауап­кершіліктің босаң­суына, спортты дамытудың баяулауына әкеледі. Ұсы­нылып отырған модель жергілікті федерациялардың аккредиттелген республикалық (өңірлік) спорт федерацияларына бағыныштылығын көздейді. Осыған байланысты заң жобасы аясында жоғары жетістіктер спортына жататын бағыттарды нақты шектеу ұсынылады. Бұлар – Олимпиада, Паралимпиада, Сурдлимпиада, Азия, Пара Азия ойындары бағдарламасына енгізілген спорт түрлері, сондай-ақ ұлттық спорт түрлері. Олардың ішінде медаль нәтижесі жоғары спорт түрлері басым спорт түрлеріне қосылады. Тиісінше, республикалық әрі жергілікті деңгейде бірінші кезекте қаржыландырылады. Спорт резерві тек жоғары жетістіктер спорты бойынша даярланады. Бұл жұмыс уәкiлеттi орган бекiтетiн спорттық даярлықтың ұлттық стандарттарына сәйкес қатаң жүргiзiледі. Осы өзгерістердің барлығы қазіргі спорт жүйесін жаңғыртуға, оның нақты нәтижеге бағдарлануына алып келеді. Бюджет қара­жа­тын жұмсаудың тиiмдiлiгi, барлық спорт субъектiсiнiң жауапкершiлiгi артады.

– Былтырдан бері отандық спорт­тағы біршама оң өзгеріске куә болып келеміз. Соның бірі өңірлік спорт басқармаларының басшыларын­ та­ғайын­­дауға қатысты. Қазір басқарма бас­­шылығына министрлік жанынан құрылған комиссияның оң қоры­тын­дысын алғандар ғана тағайындалады. Басқару жүйесіндегі мұн­дай жаңашыл­дық қаншалықты тиімді деп ойлайсыз?

– Мемлекет басшысы былтыр Париж Олимпиадасының жүлдегерлерімен болған кездесуде спортта басқарудың тиім­ді жүйесін қалыптастыруды тапсырды. Соның нәтижесінде спорт саласының барлық деңгейінде бірыңғай басқару вертикалін құру жұмысы басталды. Мұн­дай қадамның қаншалықты маңызды екенін өткен жылғы Олимпиада дәлелдеп берді. Спортшылардың дайындығына министрлік пен Ұлттық Олимпиада коми­теті ғана емес, жергілікті спорт басқар­малары да жауапты. Әрі жауапкершілік жүгі қай тарапқа болсын теңдей түсуі керек. Төрт жылда бір келетін дүбір­лі додаға бірде-бір жолдама алмаған өңір­лер бар. Бұл кейбір аймақтарда олим­пиадалық спорт түрлерінің дамуы кенжелеп қалғанын көрсетеді.

Әлемдік қауымдастық ел спортын Олимпия ойындарының нәтижесіне қарап бағалайды. Өз кезегінде біз де белгілі бір деңгейде өңірлердегі спорттың жағдайына, Олимпиадаға қанша жолдама алғанына әрі қанша жүлде иеленгеніне қарап баға береміз. Демек Олимпиадаға мейлінше көп жолдама иелену, барынша көп медаль олжалау барлық тараптардың ортақ мақсатына айналуға тиіс. «Мақсат – жеңу емес, қатысу» деген қағида бұл жерде жүрмейді. Спортта өңірлер арасында өзара бәсекелестік болуы керек. Үкімет басшысы Олжас Бектенов те осыны ескертті.

Осы күнге дейін өңірлерде спорт саласында қандай жұмыс атқарылып жатқаны орталыққа белгісіз болып келгені рас. Жалпылама ғана белгілі, бірақ түбіне үңілген ешкім болмады. Әр өңір өз бетінше жұмыс істеді. Соның салдарынан түрлі қателікке жол берілген. Жоғарыда аталған Президент тапсырмасын орындауға кіріспес бұрын министрлік жанынан арнайы мониторингтік топ құрып, аймақтарға аттандырдық. Мұн­дағы мақсат – өңірлердегі спорттың қазіргі жай-күйін көзбен көріп, нақты бағамдау. Мониторингтік топ біршама кемшіліктің бетін ашып берді. Мәселен, кейбір өңірде бюджеттен бөлінетін қаражаттың көп мөлшері олимпиадалық емес спорт түрлеріне жұмсалып келген. Олимпиадалық мақсаттағы спорт нысандары мүлдем басқа бағытта жұмыс істеген. Мұндай олқылықтарға жол бермеуге бірыңғай басқару жүйесін қалыптастыру маңызды. Өңір басқармалары өзімбі­лемдікке салынбай, бекітілген жүйемен, нақ­тыланған бағдармен жұмыс істеуі қажет. Мем­лекет басшысының айтқаны да осы.

Әлдекімдер «Бұл жерде мүдделер қақ­­тығысы туындамай ма?» деген пікірді көлденең тартып жүр. Меніңше, мүдде қақ­тығысы мүлдем болмауы керек. Қайта бұл – министрлікке де, әкімдіктерге де тиімді. Өйткені спортты дамытуға қос тарап та жұмылып, қатар жұмыс істейді. Былтырдан бері Қарағанды, Павлодар, Қызылорда, Батыс Қазақстан, Ұлытау, Ақтөбе облыстық спорт басқармаларының басшылары жаңа жүйемен тағайындалды. Бүгінде министрлік жанынан құрылған комиссия Алматы қалалық, Солтүстік Қазақстан, Қостанай облыстық спорт басқармаларының басшыларын тағайын­дауға келісімін берді. Кәсіби мамандардың іріктеуінен өткен жаңа басшылар жерге қаратпайды деп сенеміз.

Спорт федерацияларының басшыларына қойылатын жауапкершілікті де арттырдық. Бұл да Президент тапсырмасына сәйкес жүзеге асырылып жатыр. Яғни федерация президенттері қызметінің негізгі көрсеткіштерін (KPI) айқындап береміз. Дәл осындай KPI өңірлік спорт басқармаларына да қолданылады. Енді жоғары жетістіктер спортына тұтастай министрлік жауап береді.

– Бір аңғарғанымыз, министрлік­ке келгелі халықаралық спорт ұйым­­дарымен ынтымақтастықты ны­ғай­ту­ға ерекше күш салып жатырсыз. Мұ­ның сыры неде?

– Олимпиада аяқталған күннің ерте­ңінде келесі олимпиадалық циклдің дайын­дығы басталды. Парижде жіберген қате-кемшіліктерді 2028 жылғы Лос-Анджелес Олимпиадасында қайталамас үшін дайындықты Париж додасынан кейін бірден бастап кету маңызды болды. Алдымызда төрт жыл бар деп арқаны кеңге салудың қажеті жоқ. Төрт жылыңыз көзді ашып-жұмғанша өте шығады.

Париж Олимпиадасында елімізге халықаралық спорт қауымдастығымен ынтымақтастықты арттыру аса маңызды екенін аңғардық. Осы бір олқылықтың орнын толтыру бағытында жүйелі түрде жұмыс жүргізіліп жатыр. Халықаралық дзюдо федерациясының президенті Мариус Визермен бірнеше рет кездестік. Визер мырза елімізге арнайы сапармен келді. Астанада Халықаралық дзюдо федерациясының ұйытқы болуымен дзюдо академиясын ашу туралы келісімге келдік. 2027 жылы елімізде дзюдодан Әлем чемпионаты ұйымдастырылатын болды. Бұл – Олимпиада алдындағы маңызды жарыс.

Желтоқсан айында Халықаралық олимпиада комитетінің спорт директоры Кит МакКоннелл арнайы келді. Елі­міздің Ұлттық олимпиада комитеті мен Халықаралық олимпиада комитеті арасындағы өзара ықпалдастық әлеуетін арт­тыру маңызды. Қос тарап та осыған ынталы.

Жуырда Халықаралық ауыр атлетика федерациясының (IWF) президенті Мұхаммед Джалуд әл-Шаммаримен, Азия ауыр атлетика федерациясының президенті Мұхаммед Юсеф әл-Манамен кездестім. 2028 жылғы Лос-Анджелес Олимпиадасының іріктеу додасын елімізде өткізу, ауыр атлетика академиясын ашу туралы ұсыныстар айтылды. Қазір осы бағытта жұмыс жүріп жатыр.

Мәртебелі меймандарды Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев арнайы қабылдады. Бұл отандық спортты, халықаралық серіктестікті дамыту мақсатында еліміздің түрлі тараптағы ынтымақтастықты одан әрі нығайтуға дайын екенін айғақтайды. Сонымен қатар жуырда Халықаралық су спорты федерациясының президенті Хусейн әл-Мусаллам елімізге арнайы келді. Онымен де маңызды мәселелерді талқыладық.

Ұлттық Олимпиада комитетінің президенті Геннадий Головкин Халық­аралық бокс федерациясындағы (World Boxing) жаңа Олимпиадалық комис­сияның төрағасы атанды. Түптеп келгенде, осының бәрі отандық спорттың халық­аралық деңгейдегі ынтымақтастыққа деген ұмтылысын көрсетеді. Бұл бағыттағы жұмыстар әлі де жалғасады. Жоба-жоспар­ларымыз жетерлік.

– Ербол Қуантайұлы, әңгіме ауанын министрлікке қарайтын тағы бір маңыз­ды сала – туризмге қарай бұр­­сақ. Өт­­кен жылы еліміз заманауи көш­пелі­лер­ге арналған «Neo Nomad» визасын шығарды. Бұған популистік бастама деп баға бергендер бар. Жаңа виза­ның эко­­номикалық тиімділігі туралы не айтар едіңіз?

– Бұл туралы әңгімені бастамас бұрын отандық туризм 2025 жылды жағымды жаңалықпен ашқанын айта кеткен жөн. «CNN Travel» нұсқасы бойынша еліміз 2025 жылы саяхаттауға тұрарлық ең үздік орындар тізіміне енді. Атап айтқанда, Алматы қаласы саяхаттауға тиіс ең үздік бағыт­тардың қатарына қосылды. Сарапшылар Алматыны Орталық Азияның «Жаңа стиль астанасы» деп атады. Жаңа жыл осындай сүйінші хабармен басталды.

«Neo Nomad Visa»-ға келсек, бұл – бірегей жоба. Оны ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен әзірледік. Виза заманауи көшпелілерге, яғни саяхаттап жүріп-ақ қашықтан жұмыс істейтін шетелдік туристерге арналған. Коронавирус пандемиясынан кейін бір­неше ел осындай бағдарламаларды жүзеге асырды. Біз дәл сондай 50-ден астам елдің халықаралық тәжірибесін зерделеу нә­тижесінде жаңа визалық режімді қолға алдық.

Виза иелеріне елімізде бір жылға дейін тұруға мүмкіндік беріледі. Осы уақыт ішінде олар шетелдік компанияларда жұмыс істей алады. Бұл шетелдік турис­терге еліміздің мәдениеті мен тұрмысын жақынырақ тануға мүмкіндік берсе, елге экономикалық пайда әкеледі. Мәселен, визаны жылына 500 адам алса, экономикалық тиімділік шамамен 3,6 млрд теңгені құрайды. «Neo Nomad» визасын пайдаланатын шетелдік азаматтар елімізде тұрып, қаражатын осында жұмсайды. Осы жерде басын ашып алатын бір мәселе бар. Олардың елімізде жұмыс істеуі отандық еңбек нарығына әсер етпейді. Бұл жағы қатаң ескерілген.

– Туризм – біздің елдегі әлеуеті енді ашылып келе жатқан сала. Оны одан әрі да­мытуға қатысты қандай маңызды жобалар бар?

– Отандық туризм экономиканың драйверіне айнала алатындай мүмкіндікке ие. Біздің мақсат – соны жан-жақты аша отырып, жарқырата дамыту. Былтыр Мемлекет басшысы отандық туризмді дамыту жөнінде кеңес өткізді. Бұған дейін туризм саласына арналған мұндай ауқымды жиын ұйымдастырылған емес. Осыдан-ақ ел Президентінің салаға қаншалықты назар аударып отырғанын аңғаруға болады. Кеңесте Мемлекет басшысы нақты бағыт-бағдарды айқындап берді. Соның бірі Маңғыстау өңірінде туризмді дамытуға қатысты. Негізгі міндеттердің бірі – «Жылы жағажай» туристік бағытындағы нысандарды толық іске асыру. Бұл өңірдің ішкі және шетелдік туристерге тартымдылығын едәуір арттыруға жол ашады. Жобаларды іске қосу туристік аймақтың қалыптасуына, шағын және орта бизнестің дамуына, қосымша салық түсімдерінің артуына, 2 мыңға жуық жаңа жұмыс орнының ашылуы­на мүмкіндік береді. Бұған қоса Алматы өңірінің тау кластерін дамыту, Щучье-Бурабай курорттық аймағын жаңаша түрлендіру де – басты мақсатымыз. Бұған қатысты нақты жоспарымыз бар, оны кезең-кезеңімен жүзеге асырамыз.

Туризм саласы тұрақты өсім көрсетіп келеді. Соңғы статистикалық деректердің өзі осыны аңғартып отыр. Мәселен, 2024 жылы елімізде туризм саласындағы не­гізгі капиталға салынған инвестиция­лар көлемі 947,5 млрд теңгені құрады. Бұл өткен жылдың дәл осы кезеңімен са­лыстырғанда 20,3%-ға артық. Бір жыл бұрын көрсеткіш 787,3 млрд теңгеге тең бол­ған. Инвестициялар көлемінің өсуі 15 өңірде байқалып отыр. Бұл дерек­тер ин­весторлардың еліміздегі турис­тік инфрақұрылымды дамытуға қызығу­шы­лы­ғы артып келе жатқанын әрі саланың ка­питал тартуда үлкен әлеуетке ие екенін көрсетеді.

2024 жылдың 9 айында ішкі туристер саны 562 мыңға артып, 6 млн адамға жетті. Шетелден келетін туристер легі 11,5 млн адамды құрады, бұл 2023 жылдың сәйкес кезеңіндегі көрсеткішпен салыстырғанда екі есе көп. Оның ішінде шетелдік 969 мың турист демалыс орындарына орналасқан. Саланың экономикалық көрсеткіште­рі де айтарлықтай өсім көрсетіп отыр. Орналастыру нысандарының жалпы кірісі 27%-ға өсіп, 224 млрд теңгені құрады. Мұндай нысандардың саны 306-ға көбейіп, 4 315-ке жетті, олардың сыйымдылығы 18 мың төсектік орынға дейін артып, 226 мың­ға тең болды. Бұл еліміздің ішкі және ха­лықаралық туристерді қабылдауға дайын­дығын едәуір арттыруға мүмкіндік береді.

– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен –

Қуаныш НҰРДАНБЕКҰЛЫ,

«Egemen Qazaqstan»