Осы бір машақаты мол салада 30 жылдан аса қызмет етіп жүрген Қайыржан Әділбаевты әңгімеге тарттық. Маман қазіргі уақытта «Ертіс орманы» резерватындағы жалқарағай ормандарында тұяқты жануарларға арнайы азық орындары ұйымдастырылып жатқанын жеткізді. Айтуынша, аңшылықтанушы мамандар мен инспекторлар күн сайын оттықтарға қайың мен көктеректің бұтақ бумаларын іліп, жемшөп шашады. Жабайы жануарлар ыдыстағы тұзды жалап, исі бұрқыраған шөппен азықтанады.
– Қарағаймен көмкерілген ғажап өлкеде еңбек ету – бір бақыт. Кейде жұмыстан қалжырағанда жалқарағайға арқаңды беріп отыра қалсаң, бір керемет қуатты сезінесің. Сондықтан мұндай табиғи байлықтың ортасында жүру денсаулыққа да пайдалы. Отыз жылдан аса еңбек етіп келемін, қарапайым орманшыдан бастап, жүргізуші, химиялық өңдеуші, орманшылық басшысының орынбасары, басқа да қызметтерді атқардым. Айналып келгенде, барлығының міндеті – қалың қара орманды күзету. Қылқан жапырақты орман қысы-жазы жап-жасыл болып тұрады. Арқаның аңызақ даласында, айналасы қу тақыр жерде осындай қалың орманның жайқалып тұрғаны керемет емес пе? Бұл байлықты келер ұрпаққа одан әрі көбейтіп жеткізсек, бізге одан артық мұрат жоқ, – дейді «Ертіс орманы» мемлекеттік орман табиғи резерватының аңшылықтанушысы Қайыржан Төлегенұлы.
Жер бетін ақ мамық көрпе жапқан мезгілде де резерватта қауырт жұмыс тыншымайды. Қыс қаһарына мініп, омбы қар түскенде Шалдай, Бесқарағай филиалдарындағы қызметкерлер жануарлар әлемін браконьерлерден қорғау, жабайы аңдарды тіркеу мен олардың көшіп-қону мониторингін жүргізеді. Бұл уақытта тұяқты жануарларға қар астынан азық тауып жеу қиынға соғатыны мәлім. Осыны ескерген жергілікті аңшылықтанушы мамандар орман арасын мекендейтін бұлан, елік сияқты сүтқоректілерге азық орындарын ұйымдастырады.
– Ағаш арасына қар қалың түседі. Қар көп жауған мезгілде елік пен бұлан азық таппай ашыға бастайды. Сондай кезде арнайы алаңдарда құрылған оттықтарға қарағай мен көктеректің шыбықтарынан буылған сыпырғыларды іліп қоямыз. Тұяқты жануарлар мұны сүйсініп жейді. Биылғы қысқа 3 мың данадай бума, 150 центнер шөп, 2 мың килограмм тұз дайындадық. Алаңдарда 67 оттық, 71 тұзжалақ жасалды. Соңғы аязды күндері қоймамызды ашып, жемшөптерді жеткізе бастадық. Қар жұқа болса, азықты оттықтарға «Уазикпен», қалың түссе трактормен апарамыз. Биыл қар аса көп жаумады, сондықтан алаңдарға жетуде қиындық көрген жоқпыз. Кей жылдары қар белуардан келіп, елік пен бұланның әлгі оттықтарға жетуі қиынға соғады. Ондайда трактормен қарды бұзып, жануарларға жол саламыз. Болмай жатса, жүретін соқпақтарына іліп, шашып кетеміз. Тұз аңдарға кәдімгі дәрумен, қыста иммунитеттерін күшейтіп, төзімділіктерін арттырады, – дейді тәжірибелі маман.
Қайыржан ағаның сөзінше, орман арасын мекендейтін сүтқоректі жануарлар боранды күндері қалың өсімдіктің арасына барып жатып алады. Ондайда тұтаса өскен бұталардың маңайын тұяғымен аршып, өздеріне орын сайлайды. Дала түтеп тұрса, жайылуды мүлде доғарады. Аязды күні азық іздеп жүре береді.
Әр жылдың ақпан айында жабайы аңдардың санағы басталады. Орманда аңдардың 40-тан астам түрі бар, солардың мекендейтін аумақтарын, санын анықтау керек.
– Аң-құс бұрынғыдай үркек емес, бізден қорқа қоймайды. Қазір оларға мылтық кезейтін браконьерлер жоқтың қасы. Жасап қойған оттықтарымызды біліп алған, кейде азық салып жатсақ алыстан орағытып жүреді. Сонау өрт қалың болған жылдары орманнан ауып кеткен тиіндер де қайтып орала бастаған. Жалпы, соңғы уақытта аңның қай түрі болмасын көбейіп келеді, – деп көңілі тола сөйледі орманшы.
Резерват облыстың Шарбақты, Аққулы аудандары аумағында орналасқан. Ұйыса өскен жалқарағайлар солтүстігінде Ресеймен, шығысында Семей ормандарымен шектеседі. Ертіс-Баян өңірінде резерватқа 278 мың гектар жер қараса, соның 194 мың гектардан астамын орманды жерлер көмкерген. Жоғарыда атап өткендей, сүтқоректілердің 40 түрі, құстардың 39 түрі мекен етеді. Олардың негізгі түрлері – елік, қасқыр, қоян, түлкі, сілеусін, қарсақ, борсық, тиін, құр, шіл. Кейінгі жылдары бұланның саны да айтарлықтай өсіп, соңғы рет 271 бас тіркелген. Сібір елігінің саны мыңға жуықтаса, 700-ге тарта борсық, 70-тен астам сілеусін, 100-ге жақын бүркіт бар. Бұған қоса безгелдек, үкі, ителгі құстарын, сусарды жиі көруге болады.
Кәнігі орманшы сөз соңында кейінгі жылдары резерват аумағында өрт оқиғаларының мейлінше азайғанына қуанатынын айтты. Орманшылардың еңбекақысы да көтеріліп келеді. Тек көңілге кірбің түсіретін бір жайт, резерваттағы кейбір техникалар тозған әрі жетіспеушілік байқалады. Әсіресе қар үстімен өздігінен жүретін шаналар жоқ. Бұған дейін арнайы техникалар болған екен. Олар әбден ескіргеніне байланысты есептен шығарылған. Енді олардың орнын басатын Жапонияда немесе Еуропа елдерінде шығарылған сапалы шаналар болса деген тілегін жеткізді. Мұндай техникалар орманшылардың ұтқырлығын арттырып, жалқарағай мен аң-құстарды браконьерлерден қорғауда зор септігін тигізеді.
Павлодар облысы,
Шарбақты ауданы,
Шалдай ауылы
