Жапониядағы жағдайды тілге тиек ете отырып, жалпы қазірде әлемде қанша әйел ел басқарып отыр дегенге келсек, БҰҰ-ға мүше 193 мемлекеттің 27-сін қазіргі уақытта әйел басқарып отыр екен. Олардың қатарында «Жерорта теңізінің темір ханымы» атанған Италияның премьер-министрі Дж.Мелони, АҚШ президенті Д.Трампқа есе жібергісі келмейтін Мексика президенті К.Шейнбаум бар.
Жапонияның жаңа премьер-министрі С.Такаичи де – осал емес. Ең алғаш депутат болып сайланған күндері-ақ сол кездегі үкімет басшысының соғыс жылдарындағы жапон әскерінің іс-әрекеттеріне қатысты кешірім сұрағандай болып сөйлеген сөзіне қарсы шығып, «ел атынан кешірім сұрауды доғарыңыз, жапон ешқашан жамандық істемеген» деп қатал мінезімен, көзге түскен саясаткер. Сондықтан да болар, Күншығыстан жеткен жаңалыққа Қытай елінің саясаткерлері қол соғуға асықпады. Тіпті ҚХР Төрағасы Си Цзиньпин С.Такаичиге ресми құттықтау хат жолдамай, халықаралық қатынастар саласында сирек кездесетін саяси-дипломатиялық мінез көрсетті. Ал АҚШ президенті Д.Трамп, С.Такаичи ЛДП-ның төрағасы болып сайланған күні әлеуметтік желі арқылы қолдау көрсетсе, премьер-министр атанғанда телефон арқылы құттықтады. Тіпті 28 қазанда әлем елдері басшыларының арасынан алғаш болып жапон еліне сапар шегіп, жаңа үкімет басшысымен келіссөздер нәтижесінде, «Жапония мен АҚШ одағының жаңа алтын дәуірі» келісімшартын алмасып үлгерді.
«Үлкен жетілікке» кіретін елдер арасында әйел басқармаған АҚШ қана қалды. Ал әлемдік сахнада «Темір ханым» атанған Англияның премьер-министрі Маргарет Тэтчер – 1979 жылы дамыған елдер арасында ең бірінші сайланған әйел саясаткер. Үкімет басшысы болған алғашқы әйел Азиядан шыққан еді. 1960 жылы британдық Цейлон доминионының (қазіргі Шри-Ланка) премьер-министрі С.Бандаранаике болғаны тарихтан белгілі. Содан кейін 1966 жылы әлемге әйгілі Индира Ганди Үндістанның премьер-министрі болып сайланып, әлем назарын Азияға аудартты. Сөйтіп, әлемде ел басқарған әйелдер саны біртіндеп арта бастады. 2005 жылы Ангела Меркель Германия канцлері болып сайланып, ел тізгінін 15 жыл ұстады. 2013 жылы Пак Кын Хе Оңтүстік Кореяның бірінші әйел президенті болып сайланды. Бірақ 2017 жылы оған қарсы импичмент жарияланып, биліктен кетуге мәжбүр болды. Азияның тағы бір елі Бангладеш үкіметін бұған дейін бірнеше әйел басқарса, былтыр жазда ұзақ жылдар премьер-министр болған Шейх Хасина жүргізіп отырған саясатына қатты қарсы шыққан жастардың қысымына шыдай алмай, көрші Үндістанға қашып құтылды. Сингапурдың алғашқы әйел президенті Халима Якоб алты жыл билік лауазымында болды. Бұл кісі президентіміздің шақыруымен елімізге ресми сапар шеккені де есімізде. Жалпы, қазірде Азияның екі елінде, Батыс Еуропаның сегіз елінде, Шығыс Еуропаның бес елінде, Латын Америкасының төрт елінде, Африканың төрт елінде әйел билік жүргізіп отырса, ал АҚШ-тың «Pew Research Center» зерттеу ұйымының мәліметі бойынша, 60 елде немесе 193 елдің 30%-дан астамында әйел үкімет басшысы болған. БҰҰ ақпараты бойынша, парламенттегі әйелдердің үлесі Еуропа мен Солтүстік Америкада 33 пайыз болса, Шығыс және Оңтүстік-Шығыс Азияда 23,5 пайыз екен.
Ал енді әңгіме желісін қайта жапон еліне бұрсақ. Жапония – парламенттік басқару жүйесіне негізделген демократиялық мемлекет. Яғни негізінен парламентте қай партияның саны басым болса, әдетте сол партияның басшысы премьер-министр болып сайланады. Алайда тарихта олай болмаған кездер де болған. Яғни билік басындағы партия болғанымен, парламент депутаттарының көбі үкімет басшысының сайлауында ол партияның басшысына емес, басқа партияның басшысына дауыс берер болса, тіпті оппозициялық партияның басшысы да премьер-министр болып сайлануы мүмкін.
Осы жолы да жапон елінде сондай саяси жағдай туындап қалуы әбден мүмкін еді. Олай дейтініміз, ЛДП басшысы сайлауында С.Такаичи төраға болып сайланғаннан кейін бұл партияның ұзақ жылдар бойы әріптесі болып келе жатқан «Комейто» партиясы коалициялық үкімет құрамынан шығатынын мәлімдеді. Себебі соңғы парламент сайлауында халық ЛДП мен «Комейтоға» көп қолдау көрсетпей, соның нәтижесінде үкіметке қоғам тарапынан сенімсіздік көбейіп, нәтижесінде премьер-министр Ш.Ишиба мен оның бір жыл ғана басқарған министрлер кабинеті отставкаға кетуге мәжбүр болды. Жалпы, Екінші дүниежүзілік соғыс аяқталғаннан бері үздіксіз дерлік (2009–2012 жылдарды санамағанда) жапон елінің саяси билігінде отырған елдегі ең ірі саяси партия ЛДП-ның қазіргі жағдайы мәз емес.
Осы жолғы парламентте премьер-министрді таңдайтын кезде оппозициялық партиялар бас қосып, ортақ бір кандидат ұсынып, сол арқылы билікті өзгертуге болар еді деген ой ортаға салынған еді. Оған оппозициялық партиялардың басы тағы да біріге алмай, бір-бірін қолдауға шамасы жетпеді. «Комейтоның» көмегінен айырылып қалғанымен ЛДП оппозициялық партиялардың әлсіздігін тиімді пайдаланып, олардың арасынан Жапон инновациялық партиясын әріптестікке шақырып, сол партиядан сайланған депутаттар арқасында С.Такаичи премьер-министр болып сайланды. Сол күні кешке жапон елінің алғашқы әйел премьер-министрі Император Нарухитоның батасын алып, жаңа үкімет жасақтауға кірісті.
Жапон елінің ескі тарихына үңілсек, бұл елде бұған дейін сегіз әйел Император болған. Бұдан кейін де солай болуы ғажап емес. Олай дейтініміз, қазіргі Императордың ұлы болмағандықтан, «келесі тақ иесі кім?» деген сұрақ – жапон қоғамында қызу талқыға түсіп жатқан мәселенің бірі. Елдің қазіргі заңына сәйкес Император тек ер тұқымынан таралған ұрпақтан шығуы шарт. Сондықтан қоғамда Мейджи дәуірінен жалғасып келе жатқан дәстүрді өзгертіп, келешекте әйел адам да таққа отыру үшін заңды өзгерту керек шығар деген мәселе туындап отыр.
Ежелгі жапон жұртына бас болған алғашқы әйел Химико, Абай тілімен айтқанда, «бас-басына би болған өңкей қиқымның» басын қосып, біртұтас ел етуге саналы ғұмырын сарп еткен деседі.
С.Такаичи де өзге түгілі партияластары арасында таласы қызып, тартысы өршіп тұрған кезде атқа отырды. Мінезді саясаткер атына қамшы салары анық енді. Оңай болмасын ол кісі ең алдымен өзі жақсы сезеді. Сондықтан «бөлінгенді бөрі жейді» деген ниетпен сайлауда өзімен додаға түскендердің бәрін партия мен үкіметте жоғары қызметке тағайындады. Екі әйелді министр лауазымына тағайындап, гендерлік саясатқа да көңіл бөліп отыр. Премьер-министр әйел затынан сайланғанымен, Жапония – гендерлік теңдік бойынша әлемнің 148 елі арасында 118-орынды иеленеді. Бұл жағынан да көрсеткіші төмен ел. Осы тұрғыдан жапон үкіметін әйел басқарғаны шынында саяси феноменге айналды.
Қоғамда өз партиясы ішінде бәсекелесі көп С.Такаичи партиясын билік басында сақтап, келесі парламент сайлауында жеңіске жету үшін әріптестерінің басын біріктіріп, жұдырықтай жұмылдырта алар ма екен? Азаматтардың қолынан келмегенін әйел болып істей алса, саяси тұрғыдан тарих жаңартқан Такаичи ханым партиясының ғана емес, халқының жадында жақсы атпен қалуға мүмкіндігі бар. Әйтпесе, көпке ұзамай партия ішінен жік шығып, жаңа сайлау науқаны басталып кетпесіне кім кепіл? Жапония сияқты парламенттік басқару жүйесіне негізделген мемлекетте саяси партия мен үкімет басшысы болу әсте оңай шаруа емес.
Жапон елінің жаңа басшысын ең алғашқылар қатарында құттықтаған Президентіміз осы тұлғамен жақын арада кездесіп, екіжақты және көпжақты қарым-қатынастар саласында келіссөздер өткізіп жатса, екі елге де тиімді болары даусыз. Жапон еліне жаһандық деңгейдегі дипломат ретінде танымал Президент Қ.Тоқаев пен премьер-министр С.Такаичи арасындағы диалог әлемдік және өңірлік талай сын-қатерлердің алдын алады деп үміттенеміз.
Батырхан ҚҰРМАНСЕЙІТ,
Қазақстан жапонтанушылар қоғамының құрметті төрағасы
