Тарих ғылымдарының докторы Айман Медеубайқызымен алғаш 2003 жылы маусым айында Меркі ғибадатханасындағы (Жамбыл облысы Меркі ауданы) археологиялық іс-шара барысында таныстым. М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті тарих факультетінің 10 студенті күндіз осы ескерткішке зерттеу жүргізіп, кешкісін алауды алқақотан айнала отырып, экспедиция жетекшісі Айман Медеубайқызының дәрісін тыңдаймыз. Ол бәрімізді бір шолып шығып: «Мына біз зерттеп жатқан ескерткіштер – батыс түріктердің негізін қалаған «бес тайпа дулу», «бес тайпа нүшеби» аталатын ежелгі «Он оқ» халқының мұралары. Ертеде түрік қағаны әрбір тағайындалған бектікке биліктің нышаны ретінде бір-бір оқтан (жебе) таратып, оларды «Он оқ елі» деп атапты. Олар сонау Алтайдан Қара теңізге дейінгі ұлан-ғайыр аймақта Батыс Түрік қағанаты атты үлкен мемлекет құруға үлес қосқан», деп дәрісін жалғай түсетін. Біз сонда ұстазымыздың терең біліміне, қызығы мен қиындығы қатар жүретін археолог мамандығын таңдағанына қызыға қараушы едік.
Еңбек жолын 1985 жылы Мемлекеттік орталық музейінде ғылыми қызметкер ретінде бастап, сол жылдың соңында Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының ортағасырлық археология бөліміне ауысады. 1991 жылы Ә.Марғұлан атындағы Археология институтының құрылуына байланысты қызметін сонда жалғастырады. Археология институтында «Түрік мұрасы» бөлімінің меңгерушісіне дейін өседі. Кейін ғалымдық жолын ұстаздықпен ұштастырып, шәкірт тәрбиелеп, жоғары білім саласының да биігін бағындырады. Қазақ ұлттық университетінде, Еуразия ұлттық университетінде, Тараз мемлекеттік университетінде профессор болды. Президенттік мәдениет орталығында бөлім меңгерушісі қызметін жемісті атқарды.
Профессор Айман Досымбаева – тарих пен археологияны, этнология мен мифологияны салыстыра зерттеп, түркология ғылымының көкжиегін кеңейткен ғалым. Оның зерттеу нысанасы қазақ халқының этностық қалыптасуына үлес қосқан ежелгі үйсіннен бастап, түрік, түргеш, қарахан және қазақ хандығына дейінгі аралықтағы тұтас дәуірлерді қамтиды. Ғалым алдымен К.Ақышев, Г.Кушаев сынды аға буын ғалымдардың ізімен Жетісу өңіріндегі Берікқара, Бесшатыр, Қызылауыз, Жуантөбе, Қадырбай, Өтеген, Қызыл Еспе, Шормақ, т.б. белгілі-белгісіз талай қорғанды ашып, оларға типологиялық талдау жасады. Осы ізденістерінің нәтижесінде 1998 жылы Жетісудағы үйсін ескеркіштеріне қатысты кандидаттық диссертациясын жоғары деңгейде қорғап шықты.
Ғалым бұдан кейінгі іргелі жұмысында Батыс Түрік қағанатына тән Меркі, Жайсан, Құмай мәдени мұраларына қатысты зерттеу жүргізді. Мұнда Қазақстан мен Шығыс Еуропадағы ғибадатханалар мен тас мүсіндерді қарастырып, түрік-қыпшақ мәдениетін және аталған халықтардың ізімен құрылған қазақ халқының этномәдени байланыстарын сабақтастықта зерделеді. Бұл ретте шығыс ареалдағы (Алтай) түріктердің ескерткіштерімен байланысты зерттеулері, ғылыми тұжырымдары да ұтымды шыққанын ерекше айтуымыз керек. Иін қандырып жазған докторлық диссертациясы «Жетісудағы ортағасырлық түріктердің дәстүрлі дүниетанымы» деп аталды.
Әрине, Айман Медеубайқызының білікті ғалым, көрнекті археолог ретінде қалыптасуына аға буын ғалымдардың жанашырлық ақыл-кеңесі ықпал еткені сөзсіз. Әсіресе белгілі қыпшақтанушы-ғалым Сержан Ахынжанов, археолог-ғалым Элеонора Новгородова, әйгілі синолог Юрий Зуев сынды майталман мамандардың қамқорлығы, олардың жөн сілтеп, бағдар беруі ғалымның болашағына даңғыл жол ашты. Ал белгілі археолог-академик Кемел Ақышев: «Айман, сені ұлттық бағытта қолдайтын, жанашыр ағаң осы кісі», деп әйгілі түрколог-әдебиеттанушы Мырзатай Жолдасбековке аманаттап табыстауы ғалымның әлеуетін жаңа белеске көтерді. Кейін осы ғылым қайраткерімен бірлесіп «Батыс Түрік қағанатының Атласы» атты елеулі еңбек жариялады.
Айман Медеубайқызы халықаралық деңгейдегі Қазақстан-Мажарстан (2006), Қазақстан-Финляндия (2007), Қазақстан-Түркия (2008) бірқатар археологиялық экспедицияларға жетекшілік етті.
Ғалымның қарымды қаламынан туған «Меркі – Жетісу түріктерінің киелі жері», «Батыс Түрік қағанаты. Қазақ даласының мәдени мұрасы», «Жетісу түрік көшпелілерінің мәдени кешені», «Түрік халықтарының тарихы. Түріктердің дәстүрлі дүниетанымы», «Құмай түрік археологиялық-этнографиялық кешені», «Түркология. Тарихи-археологиялық аспект», «Жайсан – Шу өзені алқабы түріктерінің киелі жері», «Еуразиядағы түрік мұрасы. VI-VIII ғғ», «Әулиеатаның киелі бейнесі», т.б. іргелі еңбектер мен 300-ден астам мақала – отандық ғылым олжасы.
Профессор Айман Досымбаеваның зерттеулері негізінен адамзат өркениетіне өлшеусіз үлес қосқан байырғы түріктердің мәдениетіне арналған. Ол бай мәдениетімізді жоққа шығаратын еуроцентристік көзқарастағы қасаң қағидалар мен қиғаш пікірлерді дәлелмен терістеп, көңілге қонымды ой-тұжырым ұсына білді. Орталық Азиядағы түріктер тарихына байланысты бұған дейінгі ғылыми және энциклопедиялық жарияланымдарға «түрік тайпалары қазіргі қазақ даласына аннексиялау жолымен қоныстанған, олардың түп отаны Алтай мен Моңғолияның ауқымымен ғана шектеледі» деген орашолақ ұстанымдарға тосқауыл қойып, Қазақстан – Батыс Түрік қағанатының қара шаңырағы екенін ғылыми тұрғыда дәйектеді. Сонымен қатар «бөрі», «Ұмай», «Тәңір», «Құт» сынды ұғымдардың, тас мүсіндер мен рулық таңбалардың және «ант беру», «құрбандық шалу» сынды ғұрыптық жоралғылардың семантикалық мәнін ашып, жаңа пайымдаулар ұсынды.
Аяулы ұстазымыз Айман Медеубайқызының үлкен арманы – түріктен аманат болып қалған бай тарихи мұраны көздің қарашығындай сақтап, «Меркі-Жайсан ұлттық табиғи паркін» құру еді. Тіпті осы жолда кездескен барлық қиындықпен, кедергілермен табандап тұрып күресті. Бұл жобаны қолдаған ұлт жанашырлары да болды. Ол туралы ұлт қайраткері Мырзатай Жолдасбеков бір сұхбатында: «Бізде Айман Досымбаева деген ғажап археолог ғалым бар. Сол ғалым Шудан бастап, Меркі, Құлан, Тараз, Таласқа дейінгі жерлердің Батыс Түрік қағанатының әкімшілік орталығы болғанын, олардың осында орда тіккенін назарға алып, ашық аспан астындағы музей жасақтаймын деп жүр. Құдай қаласа, Үкіметтің назарын осы жерге аударып, осынау игілікті шараны да қолға алсақ па деп отырмын», деп археолог бастамасын жоғары бағалайды.
Шындығында Айман Медеубайқызы аталған Ұлттық паркті құру бағытында бірқатар іс-шара ұйымдастырып, Үкіметке хаттар жазып, тұжырымдамалар ұсынды. Мәселен, осы мақсатта түрік мұрасын зерттеу және сақтау мәселесіне арналған 1998 жылы республикалық, 2006 жылғы 25-26 мамырда Тараз қаласында «Түрік өркениетінің бастаулары» атты екі халықаралық далалық семинар, 2008 жылы елордадағы Президенттік Мәдениет орталығында «Қазақстан: өткені, бүгіні, болашағы (Батыс Түрік қағанаты)» атты халықаралық конференция және басқа да ғылыми іс-шаралар ұйымдастырды. Нәтижесінде, 2006 жылы «Меркі-Жайсан ұлттық табиғи және этномәдени паркінің» ғылыми негіздемесі Үкімет қаулысымен бекітілді.
Өкінішке қарай, Айман Медеубайқызы 2024 жылы отандық археология мен түркология ғылымына әлі де берері мол шақта тосын дерттен бақиға озды. Бүгінде артында қалған отбасы, ізбасар шәкірттері ғалымның мұрасын насихаттауға, жоспарлаған жобаларын орындауға жұмылып отыр.
Нұрболат Бөгенбаев,
Түркі академиясының сарапшысы, PhD
