Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
«О, өлең! Табады дертімнің ол емін, – Поэзия эстафетасын, 2000-жылдарға алып барады, Менің ең кенже өлеңім». Философ ақынның астары терең осы бір ғажайып өлеңін әдебиеттегі ізбасар інілері бүгінде тебірене айтып жүр. Неге десеңіз, олар ұстаз алдындағы рухани қарызын жақсы түсінеді. Әттең, «Қолымызда билік жоқ. Билігің болмаған соң, көрген күнің күн емес, ақын өлеңін оқудан басқа не істей аламыз?» дейді олар. Айтып отырған уәждерін еріксіз мойындайсың. Әйтеуір, игі жақсылар бас қосқан жиындарда әкім-қаралар «Тоқаңды ұмытпаймыз, ол ұмытылатын ақын емес» деп неше жылдан бері ұрандаумен келеді. Әзірге ақын атын арқалаған ауылындағы шағын мектептен басқа ештеңе бұйырмай тұр.
Басқа қалаларды айтпағанда бүкіл саналы ғұмырын өткерген, небір тамаша туындысын дүниеге әкеліп, өмірлік қызығы мен шыжығын қатар көрген Алматының өзінде не мектеп, не көше, не ақынға арнап тұрғызылған ескерткіш жоқ. Ол-ол ма, тіпті ақын тұрған үйге кез келгенге бұйырып жатқан ескерткіш тақта да орнатылмаған. Мұндай ұлықтауларды Тоқаңның туып-өскен жері шырайлы Шымкенттен де, киелі Түркістан қаласынан да таба алмайсың. Неге бұлай? Туған топырақ белсенділері неге үнсіз? Әлде, оңтүстікке ақын керек емес пе? Әлде, алыс ауылдағы шағын мектепке ғана шүкіршілік етіп отыр ма?
1995 жылы туған жері Келес ауданында өткен ақынның 70 жылдық мерейтойында арнайы баяндама жасаған белгілі жазушы, марқұм Мархабат Байғұт «Шымкентте Тоқаш Бердияровтың атына көше берілетін болды!» деп сүйіншілегенін әлі ел ұмытқан жоқ. Сол жылы лебіз барша Түркістан жұртының жадында. Билік басындағылар Келес ауданында бір емес, екі рет кездесетін елді мекен аттарын шатастырмас үшін ақын туған ауылға Тоқаш Бердияров атын беруге де уәде еткен болатын. Міне, содан бері отыз жыл өтті. Ақынның туған топырағы тырп етер емес. Сонда берілген уәде әлі күнге дейін сағызша созылып, нақты шешімін таппай келеді. 2015 жылы ақынның 90 жылдығында сөйлеген сөзінде аудан әкімі Б.Парманов: «Бұл мәселемен арнайы шұғылданамыз», деп халық алдында уағда байласқанымен, жеме-жемге келгенде ол да аяқсыз қалды.
Айтпақшы, осы тұста халық қызметшілерінің есіне салатын бір нәрсе: ақын Тоқаш Бердияров өткен ғасырдың 80-жылдары өзінің баспадан шыққан кітабының қаламақысына (яғни өз қаражатына) туған ауылы Ұшқынға асфальт жол төсеттіріп бергенін бүгінде біреу білсе, біреу білмейді. Ол осы әрекетімен кезінде қаншама адамға үлгі-өнеге болды, елге қалай қызмет көрсетудің жолын көрсетті.
Т.Бердияров туралы естеліктер де, зерттеулер де өте көп. Оқырман қауымға енді ғана таныла бастаған жас ақынның «Мен өмір сүремін» атты поэмасы кезінде сын тезіне ұшырады. Әдебиетші-ғалым, Кеңес Одағының батыры Мәлік Ғабдуллин баспасөз бетінде елге белгілі бір топ ақынның шығармашылығын сөз ете келе, Тоқаңның аталған поэмасын сынап, «Мұхтар Әуезовке хат» деген мақала («Қазақ әдебиеті», 28 қыркүйек, 1955 жыл) жазады.
Өзінің шығармалары жөнінде әділетсіз көзқарасқа төзбеген Тоқаш та ұлы Мұқаңа хат жазуға мәжбүр болған (589-папка). Сонда жас ақынның хатына түсіністікпен қараған сұңғыла жазушы оны орынсыз дау-дамайдан арашалап қалады. Мұқаңның «Мәлік Ғабдуллинге жауап хат» атты мақаласы «Қазақ әдебиеті» газетінің 1955 жылы 11 қараша күнгі санында жарық көрді. Онда Мұқаң былай дейді: «...Мәлік, сіз жеке жолдарын сынағанмен, әңгіме желісін қабылдамағаныңызбен, мен өзім тың табыс деп жас Тоқаштың жаңа поэмасы – «Мен өмір сүремінді» айтар едім.
...Образ іздену жөнінде батылдық керек. Жолдас Мәлік, бұл жөнінде сіздің Тоқаш Бердияровтың поэмасына жалпы берген бағаңыз мен үшін түгелімен даулы. Сіздің сыныңыз бұл жөнінде әділ емес. Достоевский прозасының өзінде «Карамазовтың маңдайы жез еді» дейді. Ардың маңдайы боп, оның жез болғанын неше атадан көріп едік? Образ жөніндегі және түр-тұсындағы ізденулерге соққанда тегі біздің сыншылар, әсіресе әдебиет сабағын жүргізетін оқытушыларымыз үйреншіктіден басқаны жатырқағыш мінезді аз қолдану керек. Орыс әдебиеті сыны көлемінде ондайды «академизм» деп атайды...».
Осы жерде жазушы М.Горькийдің кемеңгерлігі еске түседі. Оның кемеңгерлігінің сыры сонда – өзі сонау Италияда жатып, «Есенинді мінезіне қарап емес, таланты үшін сыйлап, бағалау керек, сақтау керек», деп А.В.Луначарскийге бір емес, бірнеше рет хат жазған екен. М.Әуезовтің мықтылығы да осында. Кемеңгер жазушымыз көрегендік танытып, Тоқашты әділетсіз дау-дамайдан осылайша арашалап қалған. Ал классиктің ізгі ниетінен қанаттанған ақын шынтуайтында қазақ поэзиясына тыңнан түрен салғаны мәлім.
Белгілі әдебиет сыншысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Құлбек Ергөбек айтады: «Тоқаш Бердияров – қазақ поэзиясына қайталанбас олжа салған сарабдал ақын болғанына дау жоқ. Ол өз алдына, қазақ поэзиясына ақындық жаңа леп ала келген ақын поэзиясы рухында ақындық жаңа лек қалыптасты. М.Мақатаев, Т.Айбергенов, Ө.Нұрғалиев сынды тегеурінді таланттарымыз Тоқаш поэзиясынан көп үйренген. Ол тапқан өлең өрнегін іліп алып кетіп, дамытып, өз жолын тауып жатты олар. Ол тапқан образды шәкірттері дамыта жырлап, тамаша жемістер үзгені мәлім». Ақын Өтежан Нұрғалиев: «Тоқаш – бәріміздің ұстазымыз. Бізге лириканы сол ақын үйретті. Оған дейінгі өлеңдеріміз ішіп алған адамның сөзі сияқты арсы-гүрсі келетін. Ал Тоқаңның мәнері ісмер етікшінің әдебіндей болатын», деп еске алады.
Жаза берсек, «аяқталмайтын әңгіме» сияқты (Е.Раушанов) Тоқаш Бердияров жайлы мағлұмат жеткілікті. Десе де бұл бағытта әлі атқарылатын, зерттелетін жайттар аз емес. Ал біздің айтпағымыз, қазақтың Тоқаштай ақынының атында туып-өскен оңтүстіктегі Шымкент, Түркістаннан бастап, өзі сүйсіне жырға қосқан Алматы қаласынан бір көшенің бұйырмауы ұят-ақ. Әр туған күні өткен сайын әдебиет ақсақалдары мен ізбасар ақын-жазушылар осы мәселені жабыла сөз еткенімен, тиісті жеріне жетпей, орта жолда қалып қойып жатқаны өкінішті. Енді қараңыз: 2015 жылы Оңтүстік Қазақстан облысының орталығы болған Шымкент қаласы аумағынан ақынға көше атын беру туралы ұсыныстар айтылды. Тоқаштың 90 жылдық мерейтойында. Жұртшылықтың сүйікті ақынына деген шексіз махаббатынан рухтанған біз осы ұсыныстардың негізінде Оңтүстік Қазақстан облысының сол кездегі әкімі Б.Атамқұловтың атына арнайы ұсыныс хат жазуымызға тура келді. Хатқа Мемлекеттік сыйлықтың лауреаттары Темірхан Медетбек, Есенғали Раушанов, академик Бақтияр Сманов, «Президент және халық» газетінің бас редакторы Марат Тоқашбаев, медицина ғылымдарының докторы, профессор Сәуірбек Рузиддинов, физика ғылымдарының докторы Бекболат Тоқболатұлы бастаған бір топ зиялы қауым өкілі мен мәдениет саласының қызметкерлері қол қойды. «Туған жерін жырға қосқан Тоқаш еді» деген тақырыппен «Ана тілі» газетінің 2016 жылғы 9 маусымдағы санында жарияланған ұсыныс хат барлық ресми заңдылығы сақталып, тиісті жеріне жолданды. Көп күттірмей Оңтүстік Қазақстан облысы Мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасының басшысы қол қойған, атау беру және қайта атау мәселесіне уақытша мораторий жарияланғаны, бүгінгі күнде мораторийді тоқтату, бұл бағытта жұмысты жалғастыру мүмкін еместігі айтылған жауап хат қолымызға тиді.
Кейін бұл істің анық-қанығына көз жеткізу мақсатымен басқарма басшысы Н.Шарафиевке жеке хабарластық. «Көше беру-бермеу – менің құзырымдағы нәрсе емес. Егер ел азаматтары құжаттарды мұқияттап әкелсе, көмектесуге дайынмын. Алайда бір нәрсені ескеру керек. Шымкент қаласынан көше беру облыс әкімдігінің құзырына кірмейді. Заңға сәйкес ол қалалық әкімдіктің өкілеттігіне жатады», деді ол.
Біз уақыт созбай Шымкент қаласының әкімі М.Әйтеновтің атына қайыра хат жаздық. «Талантымен тамсандырған Тоқаш еді» деген тақырыппен ол хат та «Ана тілі» газетінде (27 ақпан, 2020 жыл) жарық көрді. Хатта: «Ұлт әдебиетіне сіңірген зор еңбегін ескере отырып, өзіңіз басқаратын Шымкент қаласынан қазақтың біртуар ақыны Тоқаш Бердияровқа қаланың жаңа түсіп жатқан аудандарының бірінен көше берілсе, сол көшенің бойынан ескерткіші орнатылса» деген ұсыныс айтқан болатынбыз. Одан кейін аталған газет бетінде «Тоқаш есімі ұмытылмауға тиіс» деген тақырыппен (14 мамыр, 2020 жыл) бір топ мәдениет және әдебиет қайраткерінің Шымкент қаласынан ақынға көше беру және ескерткіш тұрғызу туралы ұсынысымызға қолдау көрсеткен хаттары жарияланды. Осылардың барлығын мұқият жинап, қаттап, тиісті жерлерге жібердік. Алайда Шымкент қалалық әкімдігінен де «бұл мәселеге байланысты мораторий жарияланғандықтан, оны шешу мүмкін емес» деген сыңайда сырғытпа жауап келді. Қысқасы, Тоқаш Бердияров атына көше беру мәселесі баяғы жартас, сол жартас күйінде әлі тұр.
Аты аңызға айналған ақынға көше атын беруге, ескерткіш орнатуға Шымкент қаласының қауқары да, қаржысы да жетеді. «Ескертпеді, ұсынбады» деп кінәні басқаға арта салу да дұрыс байлам емес. Бұл мәселеде тек шырайлы Шымкент қаласын басқарып отырған халық қызметшілерінің сүйікті ақынымызға ықыласы түспей тұр-ау деп қана жорамалдауға болатындай. Халық ұсынысы – «сен тимесең, мен тименге» ұқсап бара жатқандай...
Өмірімен де, өлеңімен де оқырмандарын таңғалдырып өткен ерекше жаратылыс иесінің өлімі де күтпеген жерден болыпты. Таудағы бір демалыс үйінде басқышпен түсіп келе жатқанда жазатайым аяғы тайып құлаған ақын тасқа дәл қарақұсымен түсіпті, сол күйі тіл тартпай кеткен. Арда азамат, Екінші дүниежүзілік соғыс ардагері, дарабоз ақын 1988 жылы 29 шілдеде осылайша кенеттен қайтыс болған.
Тосын Тоқаңа топырақ та туған жерінен бұйырған. Ол Келес өңіріндегі Көктен ата қорымында мәңгі тыныстап жатыр.
Көз көргендердің айтуынша, Тоқаң өмірінің соңғы кезеңдерінде ел жаққа көшуді ойластырып жүріпті. Жерлестеріне: «Мен елге қайтуды ойластырып жүрмін. Маған Нұх бабам кемесін қайырған Қазығұрттың басынан бір ағаш үй салып берсеңдер болды, сендерден басқа ештеңе сұрамаймын», дейді екен әзіл-шыны аралас. «Біз көзі тірісінде Тоқаңның сол арманын орындай алмадық» деп өкініш білдіреді ақынның жерлестері бүгінде. Мүмкін, бүкіл болмыс-бітімімен туған жерін сүйіп өткен марқұмның арманы енді орындалатын шығар. Шымкент қаласының төрінен қазақ поэзиясында өз қолтаңбасы айқын, шын мәніндегі халықтық ақынға айналған Тоқаш Бердияровқа көше беріліп, сол көше бойынан еңселі ескерткіші тұрғызылып жатса... Бұдан асқан құрмет бар ма? Халықтың күткені де осы емес пе?
Иә, биыл дарабоз ақын, майдангер Тоқаш Бердияровтың туғанына –100 жыл. Жеңіске – 80 жыл. Түркістандықтарға даңқты жерлестерін қалай құрметтеп, ұлықтаймын десе де жарасады. Он жылда бір келетін бір реттік мерейтойын өткізіп, аста-төк ас берумен іс бітпейді. Тарихи тұлғаның есімі көшеге, мәдениет ордасына берілсе, ескерткіш тұрғызылса, біздіңше, өскелең ұрпаққа қамқорлық деген сол.
Ал ақынды ардақтау, атын ұлықтау өз қолымызда екені айқын.
Болат ШАРАХЫМБАЙ,
ақын, Тоқаш Бердияров мұрасын зерттеуші
