Суреттерде: 1. 1933 жылы Шәңгерейдің өлеңдер жинағына басылған сурет. 2. (Солдан оңға қарай) Зәуреш Бөкеева мен құрбысы Әйнек Ерәлиева. Бұл сурет Шолпанай Аманжолованың жеке қорынан алынған. 3. Қажығали Мәмековтің хаты.
Батыс Қазақстан облысы энциклопедиясында Зәуреш Мұхамедкерейқызы жайында «1867 жылы Бөкей ордасында туған, 1956 жылы Ташкентте қайтыс болды. Жәңгір хан әулетінен. Әкесінің інісі Шәңгерей Бөкеевтің қолында тәрбиеленген. Оның арнайы шақыруымен келген италиялық суретшіден дәріс алған. Бірнеше шет тілін меңгерген. Жаһанша Сейдалин, Ахмет Бірімжанов, Алпысбай Қалменов, Ғұмар Қараш секілді қазақ зиялыларымен пікірлесіп тұрған. Зәуреш салған суреттер Азамат соғысы жылдарында және одан кейінгі кезеңдерде жоғалып, бүгінгі күнге дейін жетпеді» деген азғантай ғана ақпарат жарияланған.
Бұл жолдардың авторы Шолпанай Аманжолова Зәуреш әжесін егде тартқан шағында көрген, тәлім-тәрбиесін алғанын айтады.
– Зәуреш апа – мені баққан адам. Ол кісінің сурет салғанын өз көзіммен көрдім. Біз бала кезімізде Ташкентте тұрдық қой, үлкендер шаруамен әр жаққа кеткенде бізді Терек апа (Зәуреш апайды солай атаған екен – Қ.Қ.) қарап қалатын. Сол кезде бізге түрлі ертегі айтады. Әр айтқан ертегісіне орай сурет салып отыратын. Аю туралы айтса, аюдың суретін, тышқан туралы айтса тышқанның суретін сала қоятын. Біз тұрған үйдің қабырғасында Зәуреш әжеміз салған екі картина ілулі тұратын. Оның бірі – А.Пушкинді баққан Арина Родионқызының бөренеден қиып салған үйі екені есімде қалды. Қазір менің қолымда Зәуреш әже тоқыған кішкентай сүлгі бар, қастерлеп сақтап отырмын, – дейді Шолпанай Асқарқызы.
Зәурештің әкесі Мұхамедкерей – Шәңгерей Бөкеевтің туған ағасы. Шәңгерейдің өз баласы болмаған соң Зәурешті кішкентайынан бауырына басып, өз қызындай өсірген. Шолпанай апай Зәурештің кішкентайынан қатарынан озық тәрбие алғанын, тіпті Италиядан арнайы алдырылған кәсіби суретшіден көркемсурет өнерінің әліппесін үйренгенін айтады. Зәуреш Қасым деген кісіге ұзатылып, Бәкеш есімді балалы болған. Бірақ Қасым ерте қайтып, Зәуреш Шәңгерей үйіне қайтып келген. Сөйтіп, Шәңгерей қайтыс болғанға дейін жанында болған.
Жәңгір ханның немересі Шәңгерей Бөкеев – Орынбор кадет корпусында, Астрахан гимназиясында оқыған көзі ашық адам болғанын, Хан атасының жазғы ордасында – Сарытау (Саратов) мен Самара аралығындағы ата қонысы Көлборсыда салтанатты өмір кешкенін, аңшылық-саятшылықты, табиғат сұлулығын, ән-күйді, көркем сөз өнерін ұнатып, өзі де өлең жазғанын, асыл тұқымды мал өсіріп, егіншілікпен айналысқан озық өнерлі адам болғанын, тіпті қазақтан шыққан тұңғыш фотограф деген анықтауыш та осы кісіге тиесілі екенін көзіқарақты оқырман жақсы білетін шығар.
«Ол (Әмина) Жәңгір ханның зайыбы Фатима ханымның Парижден арнайы алдырған пианиносын көріп қалған адам. Жақын туысы, атақты ақын Шәңгерей Бөкеевтің Зәуре деген қарындасының суретшілігін айта алмай отыратын. Шәңгерей өлең жазып, кітап жинаумен бірге жүйрік ат баптап, тазы жүгіртіп аң аулаған. Мальцев деген суретшіні арнайы шақырып, қарағай үйінің төбесін ашып, әйнектетіп, галерея жасатып, сурет салдырған. Өзі де сурет салып, фотоға түсіретін, ою оятын» деп жазады Мереке Құлкенов 1990 жылы 29 шілдеде «Лениншіл жас» газетінде жарық көрген «Аққан жұлдыз» атты мақалада.
«Шәңгерейдің сурет өнеріне айрықша бүйрек бұрып, Мальцев сияқты суретшілерді үйінде айлап жатқызып сурет салдыруы, үйдің сәулесі мен көлеңкесі үйлеспей қалғанда бір бөлмесінің төбесін алдыртып тастап, әйнектетіп галерея жасатып беруі әбден заңды. ...Осы дәстүрдің ықпал күші Шәңгерей шаңырағында төтен болғандығы сонша, ақынның қолында өскен Мұхаммедкерей қызы Зәуренің майлы бояумен, акварельмен салған суреттерін көрген жұрт айта алмайды екен. Сол суреттер бертінге, елуінші жылдарға дейін сақталып келген. Ендеше Зәуре Шәңгерейқызын қазақ қыздарынан шыққан алғашқы кәсіпқой суретшіміз деп тануымыз керек» дейді зерттеуші Мақсат Тәжімұрат («Шәңгерей. Жасампаздық өмірі» Алматы: Өлке, 1998). Шәңгерейдің суретші Мальцевпен дос болуы, бір бөлмесінің төбесін алдырып тастауы – Нұғман Манайұлының 1934 жылғы мақаласынан қалған дерек.
Жоғарыда келтірілген естеліктер Зәуреш Бөкееваның суретшілік өнеріне күмән келтірмейді деп ойлаймыз. Тек шығармалары сақталмай қалғаны болмаса...
Дегенмен, осы жерде оқырманмен ой бөлісетін бір мәселе бар. Ол – 1933 жылы Нұғман Манайұлы құрастырған Шәңгерейдің өлеңдер жинағындағы сурет. Алматыдағы Қазақ көркем әдебиет баспасынан жарық көрген ақынның тұңғыш жинағына қарт Шәңгерейдің сәл сол жақ қырынан салған графикалық суреті басылған. Сурет авторы көрсетілмеген.
Бұл суретті кім салуы мүмкін? Кәсіби мамандардың пікірінше, сурет қолтаңбасы қалыптасқан, төселген, өзіне сенімді суретшінің қолынан шыққан. Бұл туындының авторы Зәуреш болуы мүмкін бе?
Осы сауалдың соңынан індетіп, шағын зерттеу жасап көрдік.
Шәңгерейдің көзі тірісінде түскен 2-3 суреті белгілі. Ең танымалы – 1910 жылы Ғұмар Қараштың құрастыруымен Орынбор қаласында шыққан «Шайыр» және «Көксілдер» жинақтарында басылған фотосурет. 1905 жылы түсірілген делінетін бұл фотода құндыз бөрікті, қасқыр жағалы тон киген Шәңгерей аса салтанатты көрінеді. Ал Нұғман құрастырған жинақтағы суреттен қартайған, қажыған, ақ шашты қарияны көреміз.
Жәңгір ханның жазғы ордасында сән-салтанатты тұрмыс кешкен Шәңгерей өмірінің соңы трагедияға толы болған. 1918–1919 жылдары елде азамат соғысы өршіп, Бөкейлікте ақ пен қызылдың айқасы күшейгенде әсіресе шекарадағы қазақ байлары көп шапқынға ұшыраған. Шәңгерей де осындай қысталаңда үйінен қашып шығып, Жайықтың сол жағына – Бұқар бетке өтуге, Тайпақ, Жымпиты, Қаратөбедегі төре ағайындарын паналауға мәжбүр болады. Шолпанай апай 1996 жылы Көлборсыға таяу Палласов ауданы Зеленый Дол ауылында тұратын Мәдина Ғайсинаға жолығып, осы көштің мән-жайын оқиға куәгерінің өз аузынан естіген. Мәдина апай ол кезде 8 жасар екен, қуғын кезінде Зәуреш апай мен Мәдина (Мұхамедкерейдің Ақыш деген ұлынан туған) – Тайпақ жағына, Шәңгерей мен Бәкеш (Зәуреш пен Қасымның баласы) – Жымпиты жағына бөлек кеткен. Кейін 1920 жылдардың басында, қыс айында Ақбақайда кездескен кезде Шәңгерей де, Бәкеш те ауру меңдеп, титығына жеткен екен. Екеуі Зәурештің қолында, арасына бір күн салып бірінен соң бірі қайтыс болған.
Міне, Зәуреш – Шәңгерейдің өмірінің соңына дейін жанында болған жалғыз адам. Нұғыман Манайұлы «Шәңгерейдің өмірбаяны туралы көрген, білген, адамдардан есіткен фактілерімізді қалдырмай жаздық» дейді. Әрине, Шәңгерей туралы дерек берген адамдардың ең бастысы – Зәуреш Бөкеева болғаны анық.
Бөкейлік тарихын көп зерттеген, өмір бойы тірнектеп дерек жинаған зерттеуші Мұстафа Ысмағұлов ағамыз болатын. Сол Мұстафа ағайға 1965 жылы қазақтан шыққан алғашқы дәрігердің бірі Қажығали Мәмеков хат жазыпты. «Жолдас Мұстафа, Сіз бізде болғанда ауыздай айтатын бір мәселені ұмытыппын. Енді соны қағазбен жазып отырмын: Шәңгерей Сейіткерейұлы Бөкеевтің бірге туған қарындасы күйеуі Қасым өлген соң бір баласымен Шәңгерейдің қолында болған. Баласы Бәкеш 20 жастарға келгенде туберкулезден өліп, Зәуреш жалғыз Шәңгерейдікінде болған. Ағасы Шәңгерейде қатын-бала жоқ. Бұл Зәуреш тым тәуір художник болған. Мен оның салған суреттерін көргенім жоқ. Шәңгерейдікіне жазда қымыз ішуге барып жатқан орыстардан есіттім: жаз айларында жер-жерден келіп, Шәңгерейдің имениесінде туристер жатады. Ішінде художниктер де бар. Шәңгерей өзі интеллигент, культурный адам болған ғой. 1919 жылы Борсыдан ығысып, Жымпиты районына қарындасы Зәурешпен бірге барғанда, бұлармен бірге Таловкадағы Мұхамедрахым Қарабаев та барған. Шәңгерей барғасын көп кешікпей опат болған. Моласы сонда ғой. Мұндағы доктор Дәулетше Күсепқалиевтің әйелі – Шәңгерейдің туған қарындасы, інісі, ветеринарный врач Шахбазгерейдің әйелі – Таловкадағы правитель Нұрым Қарабаевтың қарындасы болатын. Зәуреш үлкейсе де панасыз қалғасын учитель Мұхамедрахым Қарабаевқа тиген, бұ да төре тұқымы. Шәңгерейдің қалған жеңіл-желпі заттары, киім-кешек, тағысын-тағы осы үйде қалған. 1928 жылы мен Орал қаласында Мұхамедрахымдікінде қонақ болғанымда, Зәуреш те бар. Сонда коридорда тұрған художник жасаған Шәңгерейдің суретін көрдім. Басында кәмшат бөрік, үстінде бұхарлық сары жібек шапан, көлемі квадратный бір аршын шамасындай. Қарабаев Алматы жағына көшіп барғасын, 1930 жылдары айдалып кеткен. Содан қайтып келгесін, 1936 жылы мен Астрахан облысында тұрғанымда Мұхамедрахымнан хат келді. Сонда маған «Зәурештен сәлем» депті, бар болғаны ғой. Артынан Мұхамедрахым екінші рет ұсталып, хабарсыз кетулі. Зәурештің қайда қалғанын білмеймін. Төркіндері ғой, Бөкейхановтардың біреуінің үйінде қалған болар деймін. Алдында Махамбет Бөкейхандікінде болды деп естіп едім. Бұл күнде Зәуреш жоқ болар, жасы бір жүзді қусырып жүрген болар. Өйткені баласы Бәкеш бізбен шамалас еді. Шәңгерейдің художник жасаған суретін ешкім білмей ме, Зәурештің қайтқан үйінде болуға тиіс... Шәңгерейдің суреті тарихқа қадірлі нәрсе болар, әрі қазақта әйелден художник болғаны жоқ, салған суреті табыла қалса, ол да бір қадірлі ғой. Сіздің тапсырмаларды жеріне келтіру ниетінде жатырмын. Хажи-Али Мамеков. 10 январь, 1965 жыл. P.S. Бұл туралы мені хабарсыз тастамас деп ишанамын. Х.М.Мұхамедрахым мен Сейітқали Меңдешев – менің бірге оқыған товарищтарым. Х.»
Профессор Қабдеш Ыдырысов ағамыз бөліскен осы хатта да Зәурештің қазақ әйелдерінен шыққан тұңғыш суретші болғанын нақты айтылады. Автордың сипаттауына қарағанда Мұхамедрахымның үйіндегі сурет Нұғман Манайұлы жариялаған туындыға ұқсамайды. Яғни 1933 жылы кітапта басылған графикалық жұмыстан бөлек, Шәңгерейдің түрлі-түсті бояумен салынған портреті де болған. Алайда сақталмағаны, бізге жетпей қалғаны ғана өкінішті...
Айтпақшы, Нұғман Манайұлының мақаласында айтылатын суретші Мальцевтің де дерегін де іздеп көрдік. Орыс пен италияндарға ортақ Мальцев Григорий Павлович деген суретші болған екен. Бірақ Шәңгерейден де, тіпті Зәурештен де жасы кіші болып шықты. Бірақ 1900 жылы Астраханда еңбек жолын бастағаны, 1914 жылдың басында Италияға кеткені жайлы деректер түрлі ойға жетелейді. Мальцевтің 1912 жылы салынған «Намаз оқып жатқан қазақтар» атты картинасы да бар екен. Шәңгерейге қонақ болатын осы Мальцев пе, басқа ма, зерттеушілер анықтай жатар. Ал біз қазақ әйелдері ішінен шыққан тұңғыш суретші Зәуреш Бөкеева туралы сөзімізді осымен аяқтаймыз.
Батыс Қазақстан облысы
