Ұлттың ұлы жеңісі

Бұланты-Білеуті шай­қа­сы – Аңырақайдағы ұлы жеңістің жолбасшысы, елдік намыстың қайта тұтанған алауы. Бұланты шайқасы өткен жер бүгінгі күнге дейін «Қал­мақ­қырылған» деп аталуы со­ның айғағы. Қалмаққырылған жазық, Қалмаққырылған төбе, Қалмаққырылған сай деген секіл­ді жер атаулары – ұлт тарихының жанды куәсі. Бұл өңірде болған ұлы шайқас – әскери тұрғыдан ғана емес, рухани тұрғыдан да қа­зақ халқы үшін ерекше маңыз­ға ие. Сондықтан да осынау та­рихи қанды шайқаста қолы­на қару алып, қан кешкен Сә­меке, Әбілмәмбет, Көкжал Ба­рақ, Саңырық, Бөгенбай, Қа­бан­бай, Наурызбай, Шақшақ Жәні­бек, Тама Есет, Тайлақ, Ма­лайсары бастаған сұлтандар мен батырлардың ерлігін бүгінгі ұрпаққа насихаттамақ ләзім.

Бұл майданда ерлермен қатар ару аналарымыз да ерен ерлік көрсетіп, тарихта қалды. Бұ­ланты-Білеуті шайқасында ұл­ты­мыздың қайсар қыздары да қол бастап, ел намысы үшін арпа­лысты. Абылай ханның қызы Айтолқын, үйсін Қаратай батырдың қызы, Олжабай ба­тырдың анасы Есенбике, Қабан­бай батырдың жары Гауһар ана мен қаһарман қызы Назым, атақты Бұланбай батырдың жары, барлаушы топтың жетек­шісі Айбике, Алшыннан шыққан батыр қыз Ақбикеш, найман Жандәлі, Есет батырдың қызы Ботагөз сынды арулар – қазақ қызының қайсар рухы мен елдікті қорғаудағы ерлігінің мәңгі үлгісі. Бұл қол бастаған арулар жай батыр ғана емес, бүкіл қазақ қызының намысы мен қайсарлығының жарқын үлгісі болды.

Қазақтан 100 мың жасақ қол қатысып, ұлт тағдырын шешкен жеңістің алғышарты Ордабасыда өткен ұлы жиында қаланды. Бүкіл қазақ жасағының бас қол­бас­шысы болып Әбілқайыр сай­ланды. 1718 жылы Тәуке хан дүние салған соң, қазақ ханды­ғының ішкі бірлігі әлсіреп, үш жүзге ыдырап кеткенін тиімді пайдаланған жоңғарлар 1723 жылы жеті бағыттан соғыс ашты. Олар Іле өзенінен бастап Шу бойына дейін шеру тартты. Қазақ даласында халықтың қаны судай төгілді. Бұл апаттың бетін Бұланты шайқасы қайырды. Қазақ жасақтары 1727 жылы жоң­ғарлармен Шұбартеңіз көлі­нің жағасында, Ұлытауға барар жолда Бұланты, Білеуті өзендерінің бойында, Қарасүйір жазығында, Білеуті шатқалдарында шешуші ұрыстарға кіріп, жау әскерін талқандап, беталысын тоқтатты.

Иірімдері көп өзендер мен жер жағдайы жауға күтпеген тұстан шабуыл жасауға мүм­кіндік берді. Сонымен қатар әскери әдістің алуан түр­лі тәсілдері пайдаланылды. Қазақ­тар жасанып келе жатқан жау жасағына қарай сай-саладан үйір-үйір жылқы қуып, қалың қолды топ-топқа бөліп, тіс-тіс қылып бөлшектеді. Жан алысып жан беріскен бабаларымыз асқан ерлік көрсетті. Жауды Бетпақдала мен құмға қуып, бір қатары шөлден қаталап, ажал құшты. Сөйтіп, жоңғарларды Ұлытауға жеткізбей тоқтатты.

Бұл жеңіс қазақ халқының ұлт ретінде қайта түлеуіне себеп болды. Тарихтың қатпарлы беттеріне сүйенсек, Ұлытау – Жошы ұлысының орталығы, Шыңғыс хан ұрпақтарының кіндік қаны тамған мекен. Мем­лекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Қазақ – даңқты тарихын ат тұяғымен жазған халық» деген сөзі бұл даланың қасиетін тағы бір мәрте айқындайды.

Ұлытаудың тарихы мен таби­ғатын алғаш ғылыми тұрғы­дан жүйелеп зерттеген Қаныш Сәтбаевтың еңбегі ерекше. Ол Жезқазған – Ұлытау өңірін зерттей отырып, Бұланты, Қалмақ­қырылған сынды тарихи жер атауларының мән-маңызына арнайы тоқталған. Бұл ғылыми мұра қазақ халқының тарихи картасын нақтылауда, ұлттық сана-сезім мен тарихи жадыны жаңғыртуда айрықша рөл ат­қарды. Қаныш Сәтбаевтың «Ресей үшін Кремль қандай қадір­лі болса, меніңше қазақ елі үшін Ұлытау да сондай қастерлі» деген сөзі – Ұлытаудың қазақ үшін орны бөлек екенін білдірсе керек.

Кейіннен Бұлантыда жергі­лік­ті азаматтар белсенділік көр­сетіп, ұлы шайқас болған жер­ді қоршап, бірінші қатарға хандар мен билерге арналған ескерткіштер мен белгі тастар қойды. 2015 жылы қазақтың тұңғыш ғарышкері Тоқтар Әубәкіров келіп осы кешенді ашты. Қазақ хандығының 550 жылдығы қарсаңында Ұлытау­дағы «Бұланты шайқасы» стеласы бой көтерді.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Ұлытау – ұлтымыздың алтын бесігі, тағы­лымды тарихымыздың куәсі. Үш жүздің басын қосқан Ұлы­тауда бабаларымыз ұлттың келе­шегін ойлап, бірліктің туын желбіреткен. Халық бұл жер­ге Жошы хан, Алаша хан, Дом­бауыл кесенелерін, Хан орда­сы, Әулиетаудай киелі орындарды көру үшін келеді. Ұлытау аңыздарында ұлттың ұйысуы, жұрттың жұмылуы айқын көрі­ніс тапқан. Тарихы терең Ұлы­таудың қадір-қасиетін бағалай білу – баршамызға ортақ парыз», деген сөзі бар. Бұл сөз де бүгінгі Ұлытаудың тарихи, рухани һәм табиғи тұрғыда ел үшін алтын бесік екенін білдіреді. Яғни Ұлытаудың ұлттық тарих­тағы орны – халықтың рухани тұтастығының рәмізі десек болады. Сондықтан 2027 жылы Бұланты-Білеуті шайқасының 300 жылдығын атап өту – тарихи әділеттілік пен ұрпақ алдындағы қасиетті парыз деп білеміз. Бұл орайда бұл шайқасқа қатысқан батырлар туралы бүгінгі ұрпақ білетін мәліметтердің мардымсыз екенін, оқиғаның тарихи маңы­зы әлі күнге жеткілікті зерт­тел­мегенін қаперде ұстаға­ны­мыз жөн. Сондықтан да осы олқы­лық­тың орнын толтыру үшін төмен­дегідей ұсыныс жаса­ғымыз келеді:

1. Дүниенің көптеген дамыған елдерінде өз тарихына қатысты мұқият көзқарас қалыптасқан. Ресей үшін – Бородино, Франция үшін – Ватерлоо, Түрік үшін – Чанаккале шайқастары қандай маңызға ие болса, қазақ үшін Бұланты – сондай деңгейдегі шайқас деп танылуы керек. Бұл орайда мемлекет тарапынан тарихи-танымдық экспедициялар ұйымдастырылып, Бұланты-Білеуті шайқасының шынайы тарихын жазуға тарихшылар жұмылдырылуы қажет.
2. Осы ұлы тарихи оқиғаға байланысты республикалық, об­лыстық деңгейдегі ғылыми кон­ференциялар, дөңгелек үстел­дер өткізіліп, тарихи орын­ға инфрақұрылымдық нысандар салынып, ұлы шайқас туралы кинофильм түсірілуі қажет.

Ұлытау – мемлекеттіліктің  алтын бесігі, Бұланты – елдіктің сын сағаты, Аңырақай – азаттықтың мәресі. Осы үш тарихи белесті ұмытпау – болашақ үшін міндет. Тарих – өткеннің сабағы ғана емес, келешекке бағдар беретін шамшырақ. Бұланты шайқасы бізге бөлінген елдің жеңілетінін, біріккен елдің жеңетінін үй­ретті. 

Бұланты – өткеннің ғана емес, ертең­гі күніміздің алтын темір­­қазығы. Бұланты – на­мыс­тың тұғы­ры, бірліктің жеңісі. Оны ұлық­тау – бәрімізге ортақ парыз.

Өмірзақ ОЗҒАНБАЕВ,

тарих ғылымдарының докторы, профессор