Суреттер «Егемен Қазақстанның» архивінен алынды
Құжаттар қалай сақталады?
Архивші тарихты сақтау үшін техникамен де, табиғатпен де, адам ұқыпсыздығымен де күреседі. Бір қағазды дұрыс қорапқа салмау, тиісті температураны сақтамау – жүз жылдық естеліктің үзіліп кетуіне себеп болуы мүмкін. Әр бөлменің температурасы мен ылғалдылығы тұрақты, жарығы өлшенген, ауасы сүзілген болуы шарт. Тіпті шам жарығының өзі белгілі бір уақыттан аспауға тиіс.
Архив қорына қабылданған әр құжат алдымен толық тексеруден өтеді. Көгерген бе, жәндік жеген бе, ылғал тиген бе – бәрі мұқият зерттеледі. Тазаланған соң ғана архив қойнауына еніп, мәңгілік тыныс табады. Ал қойма ішіндегі әр құжаттың орналасу тәртібі де өзгеше ғылым.
Сол себепті архив – тек сақтау қоры ғана емес, құжатқа екінші өмір сыйлаушы. Онда күн сайын адамдар келеді, сұрау салады, іздейді, зерттейді. Құжаттар сол сәтте қайта «тіріледі». Бірақ сол сәттің өзі құжатқа сын: парақтар қозғалып, тозады, бояуы өше бастайды. Цифрлық технологиялар бұл тұрғыда баға жетпес мүмкіндік. Сарғайып жатқан құжаттар мәңгілік цифрлық бейне түрінде сақталады.
Алайда техника да өзімен бірге жаңа қауіп әкелді. Қазіргі принтер мен компьютер дәуіріндегі қағаздар мен сиялар бұрынғыдай төзімді емес. Бұрынғы машинкамен терілген жазулар ондаған жылдар бойы айқын қалпын сақтаса, бүгінгі түрлі бояулы сиялар бірнеше жылдың ішінде-ақ көмескіленеді. Әсіресе лазерлік принтерлердің бояуы мен заманауи қағаз сапасы архив талабына сай емес. Сондықтан мамандар енді арнайы сиялар мен жоғары сапалы қағаздар қолдануды жиі айтады.
Құжат құрамының өзгеруі көптеген табиғи және жасанды факторлардың әсерінен болады. Жылдар бойы уақытша және тұрақты сақталу, пайдалану барысында және бірнеше рет орыннан-орынға ауыстыру кезінде құжаттардың физикалық жағдайы өзгеріске түседі. Осы ретте, архивтерде сақталатын құжаттар ескіруінің негізгі түрлеріне тоқталсақ:
– Қараңғы жерде сақталатын құжаттар жылу жоғарылауынан жедел ескіре бастайды;
– Құжаттармен жұмыс істегенде жарық құрамының көбеюі және олардың уақытша болса да сәулеленуі;
– Механикалық күштердің әсерінен құжаттарды пайдалану мен орыннан-орынға ауыстыру ескіру жылдамдығын бірден арттырады;
– Тірі организмдердің – жәндіктердің, кеміргіштердің, көгеру гребоктарының, бактериялардан бұзылуы, бүлінуі.
Бұларға дер кезінде тиісті шаралар қолданбаса, қысқа мерзімде апаттық жағдайға алып келеді. Құжаттарды ұзақ сақтау үшін стационарлық жағдайда тұрақты режімді (климаттық, газдық, жарықтық, санитарлық-биологиялық) бірден өзгертпеген дұрыс. Сонымен қатар тұрған жерлерінен басқа орынға қозғалту, жарықтық, климаттық, деформациялық жағдайларға назар аудармау тез ескіртеді.
Сақтаудағы құжаттарды пайдаланғанда, физикалық жағдайының өзгеруін, нашарлауын, бүліну мүмкіндіктерін ескеру керек. Статистикаға сәйкес тұрғындардың сұрауымен жылына шамамен 400 000 құжат (2023 жылғы дерек) пайдалануға беріледі. Пайдалану барысында құжаттарды бақылап, сараптап, оларға «адами факторлардың» әсерін нақты анықтап, дәлелдеу мүмкін емес. Ал жарық түсуінен болатын өзгерістерді шамамен анықтауға техникалық мүмкіндіктер бар.
Әзірлеу мен сақтаудың архивтік проблемалары
Сараптама бойынша құжаттар жарық жерде неғұрлым көп болса, олардың тозуы, бүлінуі де соғұрлым артады. Сараптама және талдау нәтижелері бойынша аса құнды, бағалы құжаттардың түпнұсқаларын уақытша пайдалануға беруге мейлінше тыйым салған жөн. Ал көшірмелерге келсек, әңгіме басқа.
Қазір құжаттардың көшірмелерін түсіру үшін сканерлеу, ксерокөшірме, фототүсірілім, микро фильмдер жасалады. Барлық жағдайда түпнұсқадан көшірме жасау үшін жарық керек. Жарық құжаттардың уақытынан бұрын тозуына әкеп соғады. Сол себепті архив ісінде құжаттарды міндетті түрде қараңғыда сақтау және ең төменгі жарықтандыру тәсілдері қолданылады (шамамен 20-50 Лк).
Архив саласында негізгі биологиялық зиянкестерге жәндіктер мен көгеру грибоктары жатады. Биологиялық зақымданудың алғашқы себептеріне сақтау орнының нашар жағдайы, ағаштардың жақын орналасуы, жертөле қабаттары мен жылу жүйесі жоқ бөлмелердің қоқыстары, керексіз материалдар мен заттар, кей жағдайда зиянкестермен зақымданған құжаттар мен қораптардың қабылдануы және т.б. жағдайлар жатады. Осыған байланысты жәндіктерден сақтанудың алдын алу бойынша ауланың, ғимараттың, сақтау бөлмелері мен құжаттардың санитарлық-биологиялық нормасын қатаң бақылауда ұстау керек.
Ал көгеру грибоктарының тіршілігі тікелей климаттық жағдайға байланысты, 65%-дан жоғары ылғал олардың өміршеңдігін арттырады. Мұндай жағдайда құжаттармен жұмыс істеу адамдарға өте қауіпті, сол себепті құжаттарды карантиндік режім бойынша міндетті түрде бөлектеу қажет, бұған қоса дезинфекция жасау мәселесін жоспарлы жүргізу керек.
Сондықтан сақтау орындарында климатикалық режімді бақылау өте маңызды, өйткені көктем және күз мезгілі архив бөлмелерінде микроклимат өзгеріске түсетін уақыт есебінде.
Бұрын ресми машиналық хаттау құжаттамаларының мәтіндері қолданылды. Олар жарыққа, дымқыл ауаға төзімді келетін. Ол кезең өтті. Қазір әртүрлі принтерлер арқылы басып шығаратын мәтіндер пайда болды. Алайда принтерлік мәтіндердің сапа жағынан көптеген кемшіліктері бар.
Жуырда белгілі қоғам және мемлекет қайраткері, жазушы Шерхан Мұртазаның «Егемен Қазақстанда» сақталған біршама құжаттары Ұлттық архивке тапсырылды. Бұл тарихи маңыздылығы мен құндылығы жағынан бірегей құжаттарға жатады. Онда жазушының «Қызыл жебе» романының қолжазба түпнұсқасы, бұрын еш жерде жарияланбаған көптеген құжаттары мен фотосуреттері бар. Дегенмен кейбір құжаттардан жоғарыда аталған «ауру-сырқаттар» анықталып, қазір архив лабораториясында оларды қалпына келтіру жұмыстары жүргізіліп жатыр. Жоғарыдағы проблемаларды көтеріп, жазып отыруымыздың себебі де – осы. Жалпақ жұртшылыққа құнды құжаттарды сақтауда түрлі факторларды ескерудің қандай маңызды екенін айтып жеткізгіміз келді. Себебі архив – адамзаттың зердесі. Ол – халықтың көргені мен көңілінде қалғанының бәрін хаттап, қастерлеп сақтайтын қасиетті орын. Сол архивтің есігінен ішке енген әрбір адам уақыттың тынысын сезеді. Мұнда өткен ғасырлар сөйлейді, үнсіз суреттер мен хаттар сыр шертеді. Сол құжаттардың арасында соғыс даласынан келген хаттар, ел тағдырын шешкен құжаттар, өмірге үміт сыйлаған куәліктер, ұлт тарихының қасіретті беттері сынды талай тағдырдың ізі бар.
Сондықтан архив қызметкерінің еңбегі – көзге көрінбейтін, бірақ ел үшін ерен іс. Олар күн сайын тарихтың шаңын сүртеді, ұлт жадын сақтайды, болашақтың іргесін бекітеді. Бұл – нағыз ұлтқа қызмет етудің беймарапат жолы. Себебі өз тарихын қадірлеген халық қана болашағына сенімді қадам басады.
Сағила НҰРЛАНОВА,
Ұлттық архивтің директоры
Астана
