Фото: Pixabay
Халық салымдарының саны мен оларға орналастырылған қаражат көлемі өсіп келеді. Ұлттық банктің деректеріне сәйкес, 2025 жылдың қыркүйегінде отандастарымыздың банктердегі салымдары 339 млрд теңгеге өсіп, 26,4 трлн теңгеге жеткен. Халықтың теңгедегі мерзімді салымдары 202 млрд теңгеге өсіп, 14,3 трлн теңгеге жетсе, шетел валютасындағы салымдар 14 млрд теңгеге азайып, 4,73 трлн теңге болған. Теңгедегі жинақ салымдары 113 млрд теңгеге өсіп, 3,8 трлн теңгеге жетті, ал валюталық салымдар 3 млрд теңгеге өсіп, 28,3 млрд теңге болған. Мұндай өсім жеке тұлғалардың депозиттері бойынша банктер ұсынатын пайыздық мөлшерлеменің артуымен байланысты.
Салымшылар банктерге қаражатын қауіпсіз сақтау және пассивті табыс алу үшін жиі жүгінеді. Бірақ банктегі салымдар расында да соншалықты қауіпсіз бе, әсіресе экономикалық тұрақсыздық жағдайында қандай тәуекелдер бар?
Тәуекелдердің бірі – банктің банкрот болуы немесе лицензиясының кері қайтарылуы. Ел тұрғындары мұндай жағдайларды бұрын да бастан өткерген, бірақ оларды салыстырмалы түрде жеңіл еңсерген, оның себебі – Қазақстанның депозиттерге кепілдік беру қоры (ҚДКҚ). Ол жинақ салымдарының 20 млн теңгеге дейінгі сомасын сақтандырады, бірақ салым бойынша есептелген пайыздардың сақталуына кепілдік бермейді.
Инфляция – салымдардың басты мәселесі. Ол нақты табыстылықты теріс етуі мүмкін. Яғни депозиттегі ақша пайыз қосылғанына қарамастан сатып алу қабілетін жоғалтады. Мысалы, депозит бойынша мөлшерлеме жылына 18%, ал нақты инфляция деңгейі – 20%. Бұл жағдайда салымның нақты табыстылығы 2% болады. Яғни пайыз жоғары болғанымен, салымшының ақшасы жыл сайын 2%-ға құнсызданады.
Валюталық салымдар бойынша төмен пайыз валютамен (доллар, еуро) ашылатын салымдар дәстүрлі түрде теңгедегіден сенімдірек деп есептеледі, бірақ олар бойынша пайыз мөлшерлемесі төмен – шамамен 1%. Теңге бағамының құбылмалылығын ескерсек, мұндай салымдар кейде қаржылық шығындарға әкелуі мүмкін.
Ақшаны банкте сақтау кезінде неге назар аудару керек:
сенімді, лицензиясы бар және міндетті сақтандыру жүйесіне қатысатын банкті таңдау;
клиенттердің пікірлерін, қызмет көрсету ыңғайлылығын және мобильді банкинг мүмкіндігін ескеру;
салымдарды әртүрлі қаржы құралдарына (депозиттер, облигациялар, акциялар, жылжымайтын мүлікке инвестициялар) бөлу арқылы тәуекелдерді азайту және табыстылықты арттыру;
валюталық тәуекелдерді ескеру, салымдарды бірнеше валютада сақтау, бағамның өзгерісін және экономикалық жаңалықтарды бақылау;
қажет болған жағдайда қаражатты қауіпсіз қаржы құралдарына дер кезінде аудару;
депозит шартының талаптарын мұқият оқу, пайыздық мөлшерлеменің өзгеру мүмкіндігіне мән беру;
сақтандырылған соманы бақылау: егер депозиттегі қаражат 10 млн теңгеден немесе жинақ салымында 20 млн теңгеден асса, ақшаны бірнеше банкке бөліп сақтау.
Теңге
Теңге – қазақстандық салымшы мен инвестор үшін негізгі валюта. Ол – ұлттық ақша бірлігі, сондықтан табысы мен шығыны теңгемен есептелетін адамдар үшін ең ыңғайлы нұсқа.
Артықшылықтары:
инфляциядан жоғары табыстылық ұсынатын қаржы құралдарының кең таңдауы бар;
жүйелік тәуекелдер жоқ;
теңгені банктер арасында арзан немесе тегін аударуға болады.
Кемшіліктері:
теңге тарихи тұрғыдан резервтік валюталарға (доллар, юань, еуро) қарағанда әлсіз;
инфляциямен қатар девальвацияға да бейім, мысалы, 1993 жылы енгізілген теңге 2023 жылға қарай долларға шаққанда 99 есеге арзандаған;
Қазақстаннан тыс жерде теңге айырбастау бағамы ел ішіндегіден әлдеқайда қолайсыз.
Теңгеде инвестиция салу — шетел валютасын қажет етпеудің жолы
Шын мәнінде, теңгеде инвестициялауға болатын мүмкіндік көп, сондықтан шетел валютасындағы жинақтар мүлде қажет болмай қалуы мүмкін. Мысалы, экспорттаушы компаниялардың акцияларына салуға болады – олар, әдетте, валюталық бағамдармен бірге қозғалады. Сондай-ақ, бағамға байланған қалпына келтірілген (баламалы) облигацияларға инвестиция жасауға болады.
Теңгедегі салымдар шетел валютасындағы депозиттермен салыстырғанда әлдеқайда тартымды көрінеді. Көптеген банктер жылдық 18% шамасында, ал кейбірі 18%-дан да жоғары мөлшерлеме ұсынады.
Prodengi.kz қаржы порталында мынадай мысалдар келтірілген:
Home Credit Bank – жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі (ЖТСМ) 19% болатын депозит;
Freedom Finance банктің 6 айға арналған «Капитал» депозиті – 20%;
Банк ЦентрКредиттің 3 айлық «Рахмет» депозиті – 18%, 6 айлық – 18,4%;
Bereke Bank – толықтыру мен алу мүмкіндігі жоқ 3 айлық депозит – 18%;
Salem Bank – акциялық депозит «Сәлем» – 18,5%;
Еуразиялық банк – Turbo Deposit Накопительный жаңа салымдар үшін:
толықтыру құқығымен 6 айға – 19%,
толықтыру құқығымен 6 айға – 18,6%,
толықтырусыз 6 айға – 18,7%.
Депозиттердің жоғары жылдық тиімді мөлшерлемелері бірнеше факторға байланысты: сақтау мерзіміне (қазір, әдетте, 3 немесе 6 ай), толықтыру мүмкіндігіне және банк түріне. Ірі банктердің өтімділігі жоғары әрі клиенттік базасы кең болғандықтан, олардың мөлшерлемелері әдетте сәл төменірек болады.
Евро ма, әлде доллар ма — қайсысы тиімді әрі сенімді?
Соңғы бес жылда доллар мен еуроның теңгеге қатысты бағамдары айтарлықтай тұрақтылық көрсетіп отыр. Қазақстан теңгесі біртіндеп арзандап келе жатқанда, әлемнің екі негізгі валютасы өз позициясын нығайтып жатыр. Сондықтан жиі қойылатын сұрақ: қайсысы тиімді – еуро ма, әлде доллар ма? Бұл сұраққа Prodengi.kz порталы жауап беруге тырысады.
АҚШ доллары
Әлемдегі ең ірі резервтік валюта, көптеген елдер арасындағы халықаралық есеп айырысулардың негізгі бірлігі. Франк пен фунт сияқты доллар да ең көне әрі тұрақты валюталардың бірі.
Артықшылықтары:
Қазақстанда қолма-қол және қолма-қолсыз түрде кеңінен қолданылады;
көптеген банктер доллармен шоттар мен салымдар ашады;
басқа валюталарға айырбастау және шетелде төлем жасау үшін әмбебап.
Кемшіліктері:
депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелер төмен;
салымдардан басқа, долларда табыс табуға арналған басқа банктік құралдар жоқ.
Еуро
Еуро – Қазақстан нарығындағы және сыртқы саудадағы салмағы жағынан екінші валюта. Тарихи тұрғыдан еуро отандастарымыз үшін неміс маркасының орнын басқан. Германия мен Еуропалық одақ елдеріне қоныс аударған шамамен 800 мың этникалық немістің байланысына және бұл өңірдің инвестициялық тартымдылығына байланысты еуроға сұраныс тұрақты.
Артықшылықтары:
АҚШ долларымен қатар теңгеге қатысты өсіп келеді, кейде одан да жоғары көрсеткіш байқатады;
банктерде қолма-қол және қолма-қолсыз түрде кеңінен қолжетімді;
тарихи тұрғыда инфляция деңгейі АҚШ-пен салыстырғанда 0,2–0,5%-ға төмен.
Кемшіліктері:
депозиттерден басқа құралдар жоқ, ал олардың табыстылығы бар болғаны жылына 0,9–1%;
Еуропадан, Түркиядан және араб елдерінен тыс жерлерде еуроны айырбастау қиын.
Таңдау қандай критериймен жасалады?
Бұл сұраққа нақты және 100% дұрыс жауап беру тіпті әлемге танымал аналитиктерге де қиын. Кез келген стратегия ең жақсы болжамдарға қарамастан тиімсіз болып шығуы мүмкін.
Мұнда азаматтардың валюта сатып алуға жұмсамақ сомасы үлкен рөл атқарады. Егер сома аз болса, екі нұсқа арасында айтарлықтай айырмашылық болмайды. Ал егер ірі сома туралы сөз болса – онда инвестицияның мақсаты маңыздырақ.
Ақшаны валютаға салудың себептері мыналар болуы мүмкін:
айырбас бағамындағы өзгерістен пайда табу – төмен бағамда сатып алып, жоғары бағамда сату;
банкке валюталық депозит ретінде орналастыру.
Екі жағдайда да доллар тиімдірек көрінеді. Себебі ол тұрақты. Соңғы 10 жылда доллар теңгеге қатысты үнемі өсіп келеді және бұл үрдіс жуырда тоқтайды деген белгі жоқ. Алайда еуро да кей жағдайларда пайдалы болуы мүмкін – мысалы, адам өзі немесе баласы үшін Еуропалық Одақ елінде білім алуды жоспарласа, не жиі іссапармен немесе туыстарына бару үшін Еуропаға шығатын болса.
Қайсысы сенімді – доллар ма, әлде еуро ма?
Еуро – Еуропалық Одақ елдерінің негізгі валютасы. Еуроаймаққа кіретін мемлекеттердің саны тұрақты түрде артып келеді, оған Балқан түбегінің және Балтық жағалауының барлық дерлік елдері кіреді.
Алайда еуроның тарихы ұзақ емес – бар болғаны 20 жыл. Бұл валюта алғаш рет 1999 жылы айналымға енгізіліп, өзінен бұрынғы экю валютасын алмастырды. 2024 жылдың І тоқсанында еуродағы жаһандық қаржы айналымының көлемі 2,26 трлн АҚШ долларына, ал доллардағы айналым көлемі 6,77 трлн долларға жеткен. Демек, еуро әлі де болса доллармен салыстырғанда сирегірек қолданылады.
АҚШ долларының көрсеткіштері мүлде басқа. Бұл – әлемдегі бірінші экономиканың, яғни АҚШ-тың ұлттық валютасы. Сондай-ақ, доллар әлемнің 17 елінде, соның ішінде Эквадор, Пуэрто-Рико, Сальвадор және бірқатар африкалық мемлекеттерде ресми ақша бірлігі. Кейбір елдерде халық өздерінің ұлттық валютасынан гөрі АҚШ долларын жиі пайдаланады.
Долларлық монеталар алғаш рет 1794 жылы соғылған. Содан бері АҚШ валютасы күшейіп, әлемдегі негізгі конвертацияланатын валютаға айналды. Халықаралық есеп айырысулардың «арыстан үлесі» дәл осы доллармен жүргізіледі. 2000 жылдары әлемдік валюталық резервтердің 70%-дан астамы доллармен жинақталған болса, еуроның үлесі 19%-дан аспаған. Сондықтан доллар бүгінде әлемдегі ең тұрақты және сенімді ұлттық валюта болып саналады.
Дегенмен, уақыт өте келе еуро да өз позициясын нығайтып келеді.
Көптеген қазақстандық банктер мультивалюталық депозиттер ұсынады – бір шотта бір уақытта теңге, доллар, еуро және рубль орналастыруға болады.
Валюталық банктік салымдар – табысы аз инвестиция түрі
Брокерлердің деректеріне сүйенсек, Қазақстандағы ең танымал жинақ құралы – банктік депозиттер. 2024 жылдың соңында қазақстандықтар банктерде 24,5 трлн теңге сақтаған. Оның шамамен 25%-ы шетел валютасындағы салымдарға тиесілі.
Доллардағы депозит тұрақтылық береді, бірақ табыс аз. Себебі мұндай салымдардың пайыздық мөлшерлемелері реттеуші тарапынан шектелген және жылына 1%-дан аспайды, ал АҚШ-тағы инфляция шамамен үш есе жоғары.
Теңгедегі депозиттің табыстылығы девальвация тәуекелімен теңестіріледі.
Долларлық депозит мына жағдайларда пайдалы болуы мүмкін:
шетелде оқу ақысын төлеу;
шетелден жылжымайтын мүлік сатып алу;
ұзақ мерзімді жинақ құралы ретінде пайдалану;
инвестициялық портфельді әртараптандыру.
Бірақ басқа жағдайларда доллардағы салым – капиталды көбейту емес, тек сақтау тәсілі болып саналады.
АҚШ долларындағы жинақтық өмірді сақтандыру
Қазақстандағы кейбір сақтандыру компаниялары АҚШ долларында жинақтық өмірді сақтандыру өнімдерін ұсынады. Мысалы, Standard Life сақтандыру компаниясы бір реттік жарнамен осындай өнім ұсынады – ол ProLife Platinum деп аталады. Негізінде бұл өнімде АҚШ доллары жинақтау құралы ретінде пайдаланылады.
Банктік депозиттен айырмашылығы, жинақтық өмірді сақтандыру екі компонентті біріктіреді:
Капитал жинау,
Сақтандыру қорғауы.
Клиент белгілі бір мерзімге келісімшарт жасап, валютамен сақтандыру жарнасын төлейді. Бұл сома жай ғана салым емес, сақтандыру қызметіне төлем ретінде қарастырылады, сондықтан ол заң жүзінде тәркілеуден, бұғаттаудан және мүлікті бөлу кезінде алынудан қорғалған.
Компания, өз кезегінде, клиенттің өмірін сақтандырып, АҚШ долларымен бекітілген табысты кепілдейді. Мөлшерлеме келісімшарттың мерзіміне байланысты: мерзім неғұрлым ұзақ болса, табыстылық соғұрлым жоғары. Ұзақ мерзімді бағдарламалар бойынша орташа табыс шамамен жылына 4% құрайды.
Валюталық қорғаныс қалай жұмыс істейді
Бағдарламаның басты ерекшелігі — АҚШ долларына байлануы.
Яғни, төлемнің соңғы сомасы тек кепілдендірілген табысқа ғана емес, келісім мерзіміндегі валюталық бағамның өзгерісіне де тәуелді.
Егер теңге әлсіресе, клиент ұлттық валютадағы төлем эквиваленті арқылы қосымша пайда көреді.
Мысалы, егер клиент 2019 жылдың қыркүйегінде 1000 доллар сомасына келісімшарт жасаса (сол кезде шамамен 387 000 теңге болған), 2025 жылдың қыркүйегінде оның төлем сомасы 1 250 долларды құрар еді – кепілдендірілген табысты қоса есептегенде. Теңгедегі баламасы шамамен 676 000 теңге, яғни алты жылда шамамен 75% өсім.
«Standard Life» өмірді сақтандыру компаниясының басқарма төрағасы Ғалым Амерходжаевтың айтуынша, валюталық сақтандыру бағдарламаларына қызығушылық заңды нәрсе. Бай клиенттер мен ұзақ мерзімді жоспарлауы бар отбасылар үшін бастысы – тез табыс емес, капиталды қорғау. ProLife Platinum – бұл әмбебап құрал: мұнда тұрақты табыс, валюталық қорғаныс және отбасың үшін сақтандыру қауіпсіздігі қатар жүреді. Қазақстанда мұндай өнімдер әзірге аз, бірақ халықтың қаржылық сауаттылығы артқан сайын оларға қызығушылық та артып келеді.
Құқықтық тұрғыдан қалай?
Жинақтық өмірді сақтандырудың арнайы құқықтық мәртебесі бар.
Төленген қаражат клиенттің жеке жинағы емес, сақтандыру сыйақысы болып саналады. Сондықтан ол:
некені бұзу кезінде бөлінбейді;
бұғатталмайды және тәркіленбейді;
сақтандыру төлемдері салықтан босатылады.
Егер сақтандырылған адам өмірден өтсе, отбасы мүшелері оның салған қаражатын ғана емес, келісім мерзімі соңына жоспарланған толық соманы, яғни гарантталған табысты қоса алады. Бұл – инвестициялық немесе банктік құралдардан басты айырмашылығы, өйткені оларда мұрагерлерге төленетін сома нақты салым көлеміне ғана байланысты болады.
