Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Кеңес заманында елімізде ешқандай жекеменшік мектеп болған жоқ. Тек тәуелсіздік алып, нарықтық қатынастарға көше бастаған 1992 жылы алғашқы мемлекеттік емес білім беру ұйымдары пайда болды. Алайда олар өтпелі кезеңнің қиындығына қарамастан, әртүрлі кәсіппен айналысып, қаражат көзін таба білген ат төбеліндей азғантай топқа ғана қолжетімді еді. 1996 жылдан бастап жекеменшік мектептер жоғары оқу орындарының, колледждер мен мемлекеттік мектептердің жанынан да ашылды. Осы кезде халықаралық жекеменшік мектептер де ұйымдастырылды. 2018 жылы білім саласындағы бәсекелестікті арттыру және үш ауысыммен оқыту мәселесін шешу мақсатында мемлекеттік мектептермен қатар, жекеменшік білім ұйымдарын да жан басына қаржыландыру енгізілді. Осы жаңашылдық қоғамда кеңінен қолдау тауып, «Оқушы қай мектепке барса, ақша сол мектепке барады» қағидаты өміршеңдігін көрсетті. Бұдан жеті жыл бұрын елімізде 121 жекеменшік мектеп болса, қазір олардың саны 1 мыңға тақағаны – соның айғағы.
«Жекеменшік мектептің қандай артықшылығы бар?» деген сауалға келсек, олар ата-аналарға қолайлы қосымша қызметтер ұсынатындығын айтқан жөн. Соның ішінде оқушыларға ағылшын тілі, математика пәндерінен қосымша сабақтар беру, оларды әртүрлі үйірмелерге қатыстыру, күніне екі немесе үш рет тамақтандыру және тасымалдау бар.
Білім беру бойынша мемлекеттік тапсырысты алу-алмау – жекеменшік мектептердің өз еркінде. Мәселен, Астана қаласында жылдық оқу ақысы 15 млн теңгеге дейін жететін кейбір жекеменшік мектептер мемлекеттік тапсырысқа қызықпайды. Өткен оқу жылында елімізде тіркелген 853 жекеменшік мектептің 745-і ғана мемлекеттік тапсырыс алған. Оның жалпы сомасы – 185 млрд теңге. Алайда, биыл Қаржы министрлігі жекеменшік мектептерді қаржыландыруда елеулі заңбұзушылыққа жол берілгенін анықтады. Нақты айтқанда, 155 жекеменшік мектеп түскен табысын жасырған. Цифрландырылған 427 мектептің 30 пайыздайы өз қызмет түрі бойынша бекітілген мақсаттарына сай болмай шыққан. Мысалы, Түркістан облысының Мақтаарал ауданында – тойхана, Шымкент қаласында сауда орталығы жекеменшік мектеп ретінде көрсетілген. 64 жекеменшік мектепте шәкірттер саны сол білім мекемелерінің жобалық қуатынан 2 есе көбейтіп көрсетілген. Тіпті Алматы облысында орналасқан жобалық қуаты 60 адамға есептелген жекеменшік мектепке қағаз жүзінде 702 оқушы қабылданған. Астана қаласындағы 241 оқушыға арналған жекеменшік мектепте 1003 шәкірт «оқыған». Шынтуайтында, Ұлттық білім дерекқорында мемлекет есебінен қаржыландырылатын жекеменшік оқу орындарында тіркелген балалардың мүлдем басқа мектепте оқитыны белгілі болды. Кей өңірде жекеменшік мектептер оқудан шығып кеткен оқушылар үшін де ақы алып отырған. Бұған қоса, жалған мұғалімдер мен қосарланған қаржыландыру фактілері де әшкереленген. Мұның бәрі жекеменшік мектеп иелерінің арандары ашылып, алаяқтыққа барып, мемлекет қаражатын заңсыз иемденгенін айғақтайды. Олардың арасында мұғалімдерге зейнетақы қоры мен міндетті медициналық сақтандыру жүйесіне жарна аудармағандар да кездеседі. Осыған орай, Премьер-министр Олжас Бектенов: «Шындығында, біз мемлекеттің жоқ оқушылар үшін жиі ақша төлейтінін көріп отырмыз. Бұл нарықта тұтастай заңсыз индустрия қалыптасты. Оқу-ағарту министрлігі мен Қаржы министрлігі келесі қаржыландыру жылынан бастап аталған салада толықтай тәртіп орнатуы керек. Бірде-бір мемлекеттік теңге нарыққа жосықсыз қатысушылар мен шенеуніктердің қалтасына түсіп, ысырап етілмеуге тиіс», деді.
Ал Мәжіліс депутаты Мұрат Әбенов әлеуметтік желідегі жазбасында: «Өкінішке қарай, кейінгі жылдары жекеменшік мектептерге қаражат еш тексерусіз төленді. Жымқырылған миллиардтаған теңге қаражат әлі қайтарылған жоқ, мектеп иелерінің үстінен іс те қозғалмады», дей келіп, Бас прокуратура мен Ұлттық қауіпсіздік комитетіне жекеменшік білім мекемелеріндегі заң бұзушылықтарды тексеру үшін сауал жолдағанын мәлімдеді.
Оқу-ағарту министрлігі жүргізген талдау жекеменшік мектептердегі мұғалімдердің біліктілік деңгейі мәз еместігін көрсеткен. Мемлекеттік мектептерде білікті мұғалімдердің үлесі орта есеппен 77 пайыз болса, жеке мектептерде 41 пайызға әрең жеткен. Кейбір жекеменшік мектептерде осы көрсеткіш 20-30 пайыздан аспаған. Бұл – білім сапасына тікелей әсер ететін фактор. PISA халықаралық зерттеуінің мәліметіне қарағанда, біздің елдегі жекеменшік мектептер оқушыларының негізгі пәндер бойынша алған білімі мемлекеттік мектептердегі құрдастарымен салыстырғанда әлдеқайда төмен. Олар 2018 жылы оқу сауаттылығы бойынша 13 балды, ал 2022 жылы математикалық сауаттылық бойынша 18 балды кем жинаған.
Жоғары аудиторлық палатаның тексерісі нәтижесінде, жекеменшік мектептердің 57 пайызы заманауи талаптарға сай келмейтіндігі анықталды. Олар көбінесе санитарлық нормалар сақталмаған ескі ғимараттарда орналасқан. Мемлекеттік тапсырыс алған жекеменшік мектептердің 40 пайызы оқу ғимараттарын жалға алып отыр. 20-50 баланы тұрғын үйлердің жертөлесінде оқытып жатқандары да бар.
Қазір Оқу-ағарту министрлігі мен облыстардың, Алматы, Астана және Шымкент қалалары әкімдіктерінің бірлескен бұйрығымен «2025–2026 оқу жылына арналған жекеменшік білім мекемелерінде орта білім беруге байланысты мемлекеттік білім беру тапсырыстарын орналастырудың жаңа тетігі» қанатқақты жобасы бекітіліп, іске асырыла бастады. Бұл жоба қаржыландырудың ашықтығын арттыруға, мемлекет-жекешелік әріптестікті дамытуға және оқушыларды сапалы біліммен қамтамасыз етуге бағытталған. Түйткілді мәселелерді шешу мақсатында Қаржы министрлігіне қарасты «Ақпараттық-есептеу орталығы» АҚ әзірлеген жаңа ақпараттық жүйе мектептердегі оқушылар санын, рұқсат құжаттарының бар-жоғын автоматты түрде тексереді. Бірыңғай әкімшілік басқаруды қамтамасыз ету мақсатында «Қаржы орталығы» АҚ Қаржы министрлігінің қарамағына берілді. Бұл орталық қанатқақты жобаның операторы ретінде ұйымдастыру-әдістемелік қолдауды жүзеге асырып, мониторинг жүргізу, қабылданған актілерге сәйкес төлем жүргізу қызметтерін атқарады.
Аталған жобаны іске асырудағы негізгі рөл өңірлердің білім басқармаларына жүктелді. Олар мемлекеттік тапсырыстарды орналастырып, қорытынды есептерді бекітеді, сондай-ақ келісімшарттар жасап, www.e-Qazyna.kz веб-порталы арқылы көрсетілген қызметтер туралы актілерді қабылдайды. Жекеменшік мектептерге қойылатын талап та күшейтіліп жатыр. Мәселен, «Қаржы орталығы» АҚ-ның 2025 жылғы 3 қазандағы хаттамалық шешіміне сәйкес жекеменшік мектептерді қаржыландыру олардың жобалық қуаты шегінде ғана жүзеге асырылуға тиіс.
Дегенмен әлі де ойланарлық мәселелер де бар. Мысалы, өткен оқу жылында еліміздегі барлық мектептің 10 пайыздан астамы жекеменшік мектептер болды. Ал әлемдегі ең үздік білім жүйесіне ие мемлекет – Финляндияда жекеменшік мектептердің үлесі – 2-ақ пайыз. Олар мемлекет есебінен қаржыландырылатындықтан, оқушыларды тегін оқытады. Америка Құрама Штаттарындағы мектептердің 25 пайызы – жеке меншікте. Оларға мемлекет тарапынан қаржы бөлінбейді. Сол себепті оқу ақылы негізде жүргізіледі. Біздің елдегі жекеменшік мектептердің ерекшелігі – мемлекет тарапынан да, ата-аналар есебінен де қаржыландырылып отырғандығы. Мәжіліс депутаты Ерболат Саурықовтың пікірінше, бұл дұрыс емес. «Жекеменшік мектеп рейтингте жоғары балл жинап, аяғынан нық тұрса, ол субсидияға неге тәуелді болады?», дейді мәжілісмен. Сарапшылардың айтуынша, «Келешек мектептері» ұлттық жобасы аясында барлық өңірде жайлы мемлекеттік мектептер көптеп салынып жатқандықтан, алдағы уақытта жекеменшік мектептердің үлесі 5 пайызға дейін азайып, тек бәсекеге қабілеттілері ғана қалуы мүмкін.
