Архив тек құжаттар сақталатын қойма емес. Ол – ұлттың мұрат-мүддесімен қатар тыныс алып жатқан тірі организм, халқымыздың өшпес жады, өткен мен бүгіннің арасын жалғап тұрған алтын көпір. Архивсіз тарих жоқ, ал тарихсыз алға жылжу жоқ. Демек архив ісінің қоғамдағы орны мен рөлін бағалау қай кезде де маңызды.
Астана архивінің тарихы мен елорда тағдыры – еншісі бөлінбеген егіз ұғым. Тоқсаныншы жылдардың ортасында жас мемлекет өзінің жаңа астанасын тұрғызуға кіріскенде, шағын құраммен қалыптасқан елордалық архив ұжымы да өзінің өмірлік миссиясын бастаған. Ақмола қаласының Мемлекеттік мұрағаты Ақмола қаласы әкімінің 1995 жылдың 23 қарашасындағы № 3-1-120 шешімімен Целиноград облыстық әкімдігі басшысының 1992 жылғы 3 сәуірдегі №17 шешімі негізінде қала аумағында орналасқан мекемелер мен кәсіпорындар құжаттарын меншік түріне қарамастан мемлекеттік есепке алу және пайдалануды қамтамасыз ету үшін құрылды. Ақмола облыстық архивінің құжаттары мазмұнына қарай топтастырылып қалалық, облыстық архивтерге бөлініп, құжаттардың бір бөлігі Көкшетау қаласында қайта құрылған Ақмола облыстық архивіне жіберілді, ал қалалық архив қоры алғашында 40 мыңнан аса сақтау бірлігінен құралды.
Алғашқы кездері бәрі де қарапайым жай жұмыстардан басталды: құжаттар аз, орын мен жағдай шектеулі, бірақ архившілердің жүрегінде бір ғана ұстаным бар еді. Ол – «бүгінгі күн ертең тарихқа айналады» деген кәсіби жауапкершіліктен туындайтын сенім. Сол сенімнің арқасында ғана олар қағаз бетіндегі әрбір жазбаны, әрбір мөрді мұқият тіркеп, келешекке аманаттап келеді. Уақыт өте келе архив қорлары молайды. Қазіргі уақытта 411 мыңнан астам сақтау бірлігінде қаланың қалыптасуы мен дамуының куәліктері жинақталды. Әр құжат – көшелердің алғашқы сызығынан бастап, елорданың бүгінгі бейнесіне дейінгі сәттерді паш ететін шағын тарихқа, болашаққа бағдар болатын ескірмес есті естелікке айналды. Мұндағы құнды мұрағат қоры тек ақпарат берумен шектеліп қалмайтын, адам еңбегі мен сенімінің шынайы болмысын танытатын құндылық деңгейінде қабылданды.
Қордағы әрбір құжат, әрбір жинақ – тарихшылар мен жазушыларға, жас зерттеушілерге, қала тұрғындарына баға жетпес қазына сипатында қызмет көрсетті. Мысалы, архив қорында сақталған құжаттар арқылы елорданың алғашқы көшелерінің қалай салынғанын, алғашқы мектептер мен мекемелердің ашылу сәттерін, қаладағы мәдени өмірдің қалай өрбігенін бастан-аяқ түгел танып-білуге мүмкіндік мол. Тарихи тұлғалардың жеке архивтері де зерттеушілер үшін аса бір қымбат дерек көзіне айналды. Сирек кездесетін қолжазбалар, суреттер, бейнематериалдар – әрқайсысы өткеннің үнін үзбей жеткізетін естеліктер шоғырын құрайды. Уақыт өте келе архив қорларының молаюы қаланың қалыптасу тарихын, елдің рухани дамуын танып-білуге кеңінен жол ашты. Бұл әрбір келушіге, әрбір зерттеушінің өз орны мен уақытын таба білуіне айтарлықтай көмегін тигізді. Жыл сайын Архивте «Ашық есік күндері» өткізіледі. Қала тарихынан сыр шертетін тарихи-құжаттық көрмелер қаланың ірі сауда кешендерінде, әуежай, теміржол вокзалының залдарында, «Бәйтерек» монументі алаңында көрсетіліп келеді.
Сонымен қатар астаналық архивтің халықаралық рөлі де кейінгі жылдары арта түскенін айта кетуіміз керек. Бізге шетелдерден де өтінішпен келіп жататын азаматтар аз емес. Алыс, жақын шетел архивтерімен ынтымақтастық орнатып, бірлескен жобалар жүзеге асырыла бастады, өзара кәсіби тәжірибе алмасу дәстүрге айналды. Астана архивінің қорында қала тарихына қатысты Омбы, Томск, Подольск архивтерінен, Татарстан, Беларусь елдерінің архивтерінен мағлұматтар жинақталған.
Жас мамандардың жаңа буыны тәрбиеленіп, аға буынның мектебі жалғасын тауып жатыр. Жыл сайын Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-дің, Астана Халықаралық университетінің студенттері өндірістік тәжірибеден өтеді. Бұл жетістіктердің бәрі архившінің көзге көрінбейтін қажырлы еңбегінің жемісі.
Қағазға түскен әрбір құжат өткеннің аманаты екені сөзсіз. Бірақ бүгінгі ұрпақ оны тек шаң басқан сөрелерден емес, цифрлық кеңістіктен тапқанды қалайды. Бүгінде қоғамның барлық саласы цифрлық трансформацияға бейімделуде. Кейінгі жылдары Астана архивінде «Электрондық архив» жүйесі іске қосылды. Қаншама сақтау бірлігі цифрлық форматқа көшіріліп, әрбір құжат жаңаша мәнге ие болды. Енді архивке келмей-ақ, онлайн тапсырыс беріп, қажетті деректі алыстан қарауға мүмкіндік бар. Бұл қолжетімділік жас зерттеушілердің қызығушылығын оятып, тарихқа деген ынта-ықыласты арттырды.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев: «Ұлттық мұраны сақтап, оны цифрлық форматқа көшіру – болашаққа жасалған инвестиция», деді. Осы тұрғыдан болашаққа көз салсақ, заманауи технологиялар архивтің қызметінде қазірдің өзінде шешуші рөл атқара бастады. Миллиондаған құжат арасынан іздеген деректі бір сәтте табу, белгілі бір кезеңге қатысты заңдылықтарды талдау, тарихты жаңа қырынан түсіндіру – осының бәрі сондай озық технологиялар көмегімен жүзеге асырылуда. Жасанды интеллектінің архив ісіне енуі алдағы уақытта бұл салада оң өзгерістерге жол ашылатынын айғақтайды. Ол құжаттарды автоматты түрде сұрыптап, мәтінді тануға, деректер арасындағы байланыстарды табуға көмектеседі. Яғни архив болашағы тек өткенді сақтаумен шектелмей, жаңа білім өндіретін, зерттеу мен шығармашылыққа жол ашатын үлкен зертхананың қызметі биігіне дейін көтеріледі.
Қазір электрондық каталогтер жасақталып, интернет арқылы іздеу мүмкіндігі кеңейтілуде. Сонымен қатар архив азаматтардың қашықтан анықтама алуын қамтамасыз етеді. Кеңес беру қызметін де тиянақты атқарып отыр. Яғни Астана архиві дәстүрлі қағаз құжаттар қоймасынан жаңа үлгідегі ақпараттық орталыққа айналды. «Архив-2025» мемлекеттік бағдарламасы аясында құжаттарды сканерлеу, қалпына келтіру және электрондық көшірмелерін жасаудың заманауи құрылғыларын сатып алды. Осылай Архив құжаттарын цифрландыру және сақтандыру қорларын құру ісі жолға қойылды. Ескірген, бүлінген құжаттарды қалпына келтірумен айналысып келеді.
Әрине, архив ісін цифрландыру оңай шаруа емес, жүздеген мың құжатты цифрлық форматқа көшіру – үлкен төзім мен табандылықты қажет ететін іс. Мұндай қиындықтарды еңсеру үшін не істеу керек? Ол үшін мемлекеттік қолдау, халықаралық тәжірибе алмасу және мамандарды даярлау жүйесін жетілдіру қажет. Сонымен қатар Астана архивінің келешекте жүзеге асырылатын негізгі бағыттарына, яғни ұлттық электрондық архив жүйесіне толық интеграциялану, қорларды толық цифрландыру, электрондық деректер базасын жетілдіру, халыққа қызмет көрсетуді жаңа деңгейге көтеру, жасанды интеллект пен Big Data технологияларын пайдалану арқылы құжаттарды жүйелеу, виртуалды көрмелер мен білім беру жобаларын кеңейту, халықаралық архивтермен ынтымақтастықты нығайту мәселелеріне басымдық беру қажет. Міне, осындай оң қадамдар жасау арқылы архив алдағы уақытта заманауи ғылыми және мәдени орталық деңгейіне көтеріледі деп сенеміз.
Ғазиза Исахан,
Архив ісінің үздігі
