Cимпозиумы аясында өткен «Философия, әділет және адамгершілік: Заманауи трансформациялар дәуіріндегі түркі өркениетінің сабақтастығы» атты пленарлық отырыста Қазақстан Конституциялық Сот төрағасы Эльвира Азимова маңызды да терең мағыналы іс-шараны бірлесіп ұйымдастыру мүмкіндігі үшін университеттің Өкілетті кеңес төрағасы Мұхиттин Шимшек пен ректор Жанар Темірбековаға алғысын білдірді. Құқықтық мәдениеттің рухани негізге сүйенгенде ғана қоғамның сенімін арттыратынын атап өтті.
«Неліктен біз «Ұлы даланың философиясы мен құқықтық мәдениетіне» назар аударуды жөн санадық? Өйткені олар ар-намыс, әділдік, үйлесімділік, жауапкершілік және қоғамдастыққа құрмет ұғымдарын қамтиды. Бұл құндылықтар ұлттық бірегейлікті нығайтуға, жауапты азаматтарды тәрбиелеуге, әділ және заңды мемлекетке қарай қазіргі заманғы бағытқа сәйкес қоғамды дамытуға көмектеседі», деді Э.Азимова.
Премьер-министрдің орынбасары – Мәдениет және ақпарат министрі Аида Балаеваның, облыс әкімі Нұралхан Көшеровтің құттықтау хатын Түркістан облысы әкімінің орынбасары Ертай Алтаев оқып берді.
«Бүгінгі жиын – Ұлы даланың ғасырлар бойы қалыптасқан дүниетанымын, адам мен қоғам туралы терең пайымдарын және құқықтық мәдениеттің бастауларын жаңа қырынан зерделеуге мүмкіндік беретін маңызды алаң деп білемін. Дала өркениетінің өзегінде адамгершілік, әділет, ынтымақ пен жауапкершілік секілді құндылықтар жатқаны баршаға мәлім. Осы құндылықтарды заманауи ғылыми айналымға енгізіп, құқықтық ойдың дамуына бағыттау – бүгінгі симпозиумның басты миссиясы», деген министр хатында.
Сондай-ақ пленарлық отырыста мемлекеттік органдардың жоғары өкілдері түркі өркениетіндегі адамгершілік, әділет және жауапкершілік ұстанымдарының бүгінгі мемлекеттік басқару мен құқықтық тәрбиеге әсері туралы ой бөлісті. Парламент Мәжілісінің депутаты Үнзила Шапақ, Адам құқықтары жөніндегі комиссия төрағасы Игорь Рогов, Түркі мәдениеті мен мұрасы халықаралық қорының президенті Ақтоты Райымқұлова, Қазақстан Сыртқы істер министрлігінің ерекше тапсырма жөніндегі елшісі Алуа Надиркулова, Түркі мемлекеттері ұйымы жанындағы Түркі мемлекеттерінің кәсіпкер әйелдері кеңесінің төрайымы Ләззат Рамазанова, Түркі академиясының вице-президенті, профессор Бүлент Байрам, Қазақстан Республикасының Конституциялық Соты жанындағы Ғылыми-консультативтік кеңестің мүшесі, профессор Мүсілім Хасенов сөз сөйледі. Олар түркі өркениетіндегі адамгершілік, әділет және жауапкершілік ұстанымдарының қазіргі қоғам үшін маңызын жан-жақты талдады.
Симпозиумның алғашқы күні секциялық отырыстар мазмұнды пікірлермен ерекшеленді. Халықаралық жиында түркі әлемінің көне құқықтық дәстүрлері, билер институтының тәжірибесі, дала өркениетінің ар-ождан мен әділетке негізделген құқықтық мәдениеті және Ахмет Ясауи ілімінің қазіргі заң жүйесіне әсері жан-жақты қарастырылды. Мысалы, халықаралық симпозиум аясында «Түркі әлеміндегі әділет дәстүрі және құқық мұрасы» тақырыбында өткен бірінші секциялық отырыста түркі дүниесіндегі әділет дәстүрін зерттеген ғалымдар ауызша құқық пен би-шешендік институтының ерекшеліктерін талдап, «Ізгі адам – ізгі қоғам» қағидасының түркілік құқықта қалай көрініс тапқанын түсіндірді.
PhD қауымдастырылған профессор, Түркология ғылыми-зерттеу институтының директоры Халил Четин модераторлық еткен отырыста алғашқы болып баяндама оқыған белгілі ғалым, профессор, Түркология ғылыми-зерттеу институтының бас ғылыми қызметкері Шәкір Ибраев көшпелі қоғамның құқықтық мәдениетін қалыптастырған ауызша дәстүрдің маңызына тоқталып, билер институтының ел ішіндегі мәселелерді әділ шешудегі басты қызметін ашып көрсетті. Көшпелілердің әлеуметтік қатынастарды реттеу тәжірибесі, дау жолдарын ақылмен шешу үлгілерін кеңінен талдады. Ал Әлішер Науаи атындағы Мемлекеттік әдебиет мұражайының директоры, профессоры Жаббар Эшанкул «Түркі дүниесіндегі құқықтың рухани мәні: Ізгі адам – ізгі қоғам» қағидатын түркі дүниесінің рухани құқықтық түсінігімен байланыстыра отырып, қоғамның кемелденуі ең алдымен адамның ішкі мәдениеті мен адалдығына негізделетінін атап өтті. ҚМДБ Ислам ғылыми-зерттеу институтының директоры Төрәлі Қыдыр Ахмет Ясауи ілімінің түркі халықтарының моральдық-құқықтық қағидаларына ықпалын талдап, рухани мұраның қазіргі құқықтық мәдениетпен үндестігін көрсетті. ТҮРКСОЙ бас хатшысының кеңесшісі, профессор Азиз Биймырзаұлы түркі мәдениетіндегі ауызша құқық дәстүріне назар аударып, қырғыз халқының ұлы эпосы «Манаста» сақталған құқықтық нормалардың қоғамды тұтастандырудағы тарихи рөлін айқындады.
Екінші секциялық отырыс «Далалық құқық философиясы» тақырыбында өтті. Жиынды PhD, Ясауитану ғылыми-зерттеу институтының директоры Бауыржан Сайфунов жүргізді. Абай атындағы ҚазҰПУ мемлекеттік-құқықтық зерттеулер орталығының басшысы, Ұлттық заң академиясының президенті Бахытжан Қуандықов «Көшпелі қазақ жеріндегі байырғы құқықтық мұралар» тақырыбында жасаған баяндамасында дала заңдарының табиғатын, олардың қоғамдық қатынастарды реттеудегі орны мен тарихи сабақтастығын жан-жақты талдады. Ал Өзбекстан Республикасы Адам құқықтары жөніндегі ұлттық орталығының адам құқықтары саласындағы талдау және зерттеулер бөлімінің меңгерушісі Уткир Очилов Өзбекстандағы соңғы саяси-құқықтық өзгерістерді, конституциялық реформалардың адам құқықтарын қорғаудағы маңызын атап өтті. Нұр-Мүбарак Ислам Мәдениеті университетінің оқытушысы, PhD Мұқан Исахан «Қазақ әдет-ғұрып заңдарының діни аспектілері» тақырыбында қазақтың дәстүрлі құқық жүйесі мен исламдық құқықтық түсініктердің өзара байланысын ашып көрсетті. Еуразия ғылыми-зерттеу институтының қауымдастырылған профессоры Бекарыс Нұриман «Құтадғу біліктегі мемлекет басқару қағидаты және «ізгі-заң» ұғымы» туралы ой қозғап, түркі дүниесінің саяси-философиялық мұрасындағы әділет, басқару мәдениеті мәселелерін талдады. Сондай-ақ секция отырысында PhD, Ясауитану ғылыми-зерттеу институтының жетекші ғылыми қызметкері Мұхит Төлегенов Әл-Фарабидің философиялық мұрасының қазақ құқықтық мәдениетіне ықпалын ғылыми тұрғыда негіздеп берді. Осылайша, Өзбекстан, Қырғызстан және Қазақстаннан келген зерттеушілер түркі халықтарының рухани ілімдері мен адамгершілік нормалары құқықтық ойлаумен тығыз байланысты екенін атап өтті.
«Ұлы дала мұрасынан жаңа мемлекетшілдік қағидаттарына дейін» тақырыбында өткен Workshop-та сот, прокуратура және қауіпсіздік құрылымдары өкілдері заманауи мемлекетшілдіктің негіздерін талқылады. Мысалы, жиында Түркістан облыстық сотының төрағасы Айдос Сұлтанов ұлы дала философиясында ғасырлар бойы қалыптасқан парасат, әділет, жауапкершілік және бітімгершілік қағидалары қазіргі сот жүйесінің даму бағытымен толық үйлесетінін атап өтті.
«Осы құндылықтарды жаңа институттармен, цифрлық технологиялармен және құқықтық стандарттармен сабақтастыра отырып, біз сот төрелігінің тиімділігін, ашықтығын және азаматтардың құқықтарын қорғау деңгейін күшейтіп келеміз. Халықаралық симпозиум жұмысы осы бағыттағы ғылыми және кәсіби ынтымақтастықты кеңейтіп, сот жүйесінің дамуына серпін беретініне сенімдімін», деді А.Сұлтанов.
Ал Түркістан облысының прокуроры Мұрат Тілеубердиев халықтың тарихи тамыры мен болмыс-бітімін түгендейтін мұндай ауқымды диолог алаңдарының ұлттық мүдде тұрғысынан маңызы өте зор екенін айтты. Сондай-ақ жиында қауіпсіздік саласының өкілдері – Ұлттық қауіпсіздік комитеті Түркістан облысы бойынша департаментінің бастығы, генерал-майор Болат Қалмырзаев, Түркістан облысы бойынша экономикалық тергеп-тексеру департаментінің басшысы Ерболат Балғабаев өз салаларындағы өзекті мәселелерді көтерді. Конституциялық құндылықтардың тарихи тамыры, қылмыстық заңнама эволюциясы және аймақтық құқықтық қауіпсіздіктің өзекті мәселелерін сөз етті.
Симпозиумның соңғы күні қатысушылар ортақ ғылыми бастамаларды дамыту жөнінде ұсыныстар қабылдады. Атап айтқанда, ғылыми жинақ шығару, «Түркі дүниесінің құқықтық терминдер сөздігін» әзірлеу және түркі елдері университеттері арасындағы құқықтық зерттеулер желісін құру жоспарланды. Бұл бастамалар түркі халықтарының ортақ құқықтық мұрасын жүйелеп, оны қазіргі құқықтық білім мен ғылыми ортаға енгізуге жол ашпақ.
Айта кетелік, Конституцияның қабылданғанына 30 жыл толуына орай ұйымдастырылған іс-шараны Конституциялық Сот, Түркістан облысының әкімдігі және Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ бірлесіп ұйымдастырды.
ТҮРКІСТАН
