«Қарызсыз қоғам» жобасының шапағаты

Осы тұрғыда «Amanat» пар­тия­­сы­ның бастамасымен қол­ға алын­ған «Қарызсыз қоғам» жо­ба­­сының іске қо­сыл­ғанына үш жылға жуық­та­ды. Бастапқыда, 2023 жылы қанатқақ­ты режімде бірнеше өңірде ғана бастал­ған жоба қысқа мерзім ішін­де өзінің өзектілігін дәлелдеді, әлеу­мет­тік жобадан үлкен ұлттық бағ­дар­ламаға айналды. Бірегей жоба­ның басты мақсаты – халықты қаржы­лық сауат­ты­лыққа оқыту арқылы қарыз құрсауынан шығу­дың жол­дарын көрсету, азамат-тардың несие жүктемесін азайту.

Мемлекет басшысы 2023 жылғы 1 қыр­күйектегі «Әділетті Қазақ­стан­ның эко­но­микалық бағда­ры» атты халық­қа Жол­дауында «Қарыз­сыз қоғам» жоба­сына арнайы тоқ­талып, «Жобаның ар­қа­сында еліміздің 8 аймағында ­20 мың­нан астам адам қаржы­лық сауатын арттырды. Олар­дың көпшілігі – 10 және одан да көп несие алған адамдар. Бұл жоба аз уақыт­та өзі­нің тиімділігін көрсетті. Үкімет­ке «Amanat» партиясымен бірлесіп, оның ауқымын кеңейтуді тапсырамын», деген болатын.

Жақында өткен «Қарызсыз қоғам» жобасын жүзеге асыру ба­рысын қоры­тындылауға ар­налған жиында Мәжіліс спикері, «Amanat» партиясының төраға­сы Ерлан Қошанов: «Қарызсыз қоғам» жобасы қалыпты даму жолынан өтті. Шағын ғана пар­тиялық бастамадан ауқымды мем­­лекеттік бағдарламаға айнал­ды. Президенттің, халықтың қол­дауына ие болды. Бұл жоба – түрлі жағ­дайға тап болған адамдар­ға көрсетілген нақты көмек. Өйт­кені шешімін тапқан әр мәселенің ­артында мыңдаған адамның тағ­ды­ры тұр. Ең бастысы, азамат­тар­дың үміті оянып, сенімі ныға­йып келеді. Жоба мұқтаж жан­дарға кешенді көмек көрсетудің бір­тұтас жүйесін құруға мүмкіндік бер­ді», деп атап өтті.

Бүгінде «Қарызсыз қоғам» жобасы жаңа деңгейге көтеріліп, қаржылық қиындыққа тап бол­ған азаматтарға кешенді қолдау көрсететін масштабты экожүйеге айналды. Биылғы маңызды оқиға – 18 наурызда қаржылық мони­торинг жөніндегі меморандум­ға ­қол қойылды. Бұл мәміле аза­мат­тар­­ды заңсыз микроқаржы ұйымдары, қар­жылық пирамидалар мен құмар ойын­дардан қорғауға бағытталған жаңа құрал­дарды іске қосты. Мемлекеттік органдар, қаржы секторы, азамат­тық қоғам арасындағы өзара іс-қимылды күшейтті.

«Amanat» партиясы атынан жобаны жүзеге асырып жат­қан «Өңірлердің экономикасын тұрақты дамыту» қоғам­дық қорының директоры Олжас Ордабаев ұсынған деректерге сүйенсек, былтыр 780 мыңнан астам, биыл 862 084 адамның қары­зына қатысты жұмыстар жүр­гізілді. Жұмыстар еліміздің барлық өңіріндегі, оның ішінде Алматы, Астана, Шымкент қала­ларындағы қарыз мерзімі 90 күн­нен асқан D, E санатындағы азаматтарды қамтыды. Әлеумет­тік-демографиялық мәліметтер бо­йынша, қарыздар әйелдер – 517 689 (60,05%), ерлер – 344 395 адам (39,95%). Жас топтары: 18–35 жаста – 40,8%, 36–49 – 35,9%, 50–63 – 19,4%, 64+ – 3,9%. Ауыл­дық тұрғындар – 53%, қалалық – 47%. Жұмыс істейтіндер мен кәсіпкерлер – 59,5%. Әлеуметтік осал топ – 24%, жұмыссыздар – 12%, зейнеткерлер – 4,46%.

Барлық қарызды реттеуге қа­тыс­ты жүйелі жұмыстар жүр­гі­зіл­ді. 422 421 азаматтың қарызы қай­­та құрылымдал­ды, 258 625 ­аза­маттың шоттары мен мүлік­тері бұғаттан алынды, 145 347 аза­мат­қа жұмысқа орналасу, коллекторлармен жұмыс, мемлекеттік органдарға жүгінуге көмек көрсе­тілді. Алаяқтық жөнінде 892 арыз тіркелді, оның 15-і сотқа жіберіл­ді. Сотсыз банкроттық рәсімінен ­34 483 адам, сот арқылы банкрот­тық рәсімінен 345 адам өтті. ­862 адамның төлем қабілеті қалпына келтірілді. Жалпы, 85% өтініштер банкроттық рәсі­мінсіз шешілді.

Жобаның қолжетімділігін арт­тыру мақ­сатында ауылдық аймақ­тарда мобильді топтар жұ­мыс істей бастады. Цифр­лық инфрақұрылым qogamfin.kz плат­формасы 350 000 адамға арнал­ған, 84 бейнесабақ бар. Күнделікті ­AI-боттар WhatsApp пен Telegram арқылы қызмет көр­сетеді, Call-центр 500 мың өті­нішке дейін өң­дей алады, мұн­да 180 қызмет­кер, ­оның ішін­де 130 өңірлік үйлес­тіруші,
­50 заңгер жұмыс істейді. Мемле­кет­­тік бағдарламалар жөнінде ­ 3825 ­адам кеңес алды. Платфор­малық эко­номика қызметкерлері 95 294 адамға құқық­тық көмек көрсетті.

Жоба жетекшілерінің ай­туын­­ша, қатысушылардың ба­сым бөлігі – көп­балалы аналар, ауыл тұрғындары, жұ­мыс­­сыз жастар. Олардың көп­ші­лігі несие келісімшартына қол қой­ғанда қаржылық терминдерді түсінбейтін, шарттарын оқы­май­тын деңгейде болған. Жоба­­­ның нәтижелерін барлау ба­­рысында біз экономис­тер мен әлеуметтанушылар­дың түр­лі дереккөздердегі пікірле­ріне үңілдік. Білікті мамандар мәсе­ленің түп-төркіні тек қаржы­лық сауатсыздықта емес екенін алға тартады. Эконо­мист-сарап­шы­лардың пікірінше, халықтың несиеге батуының басты факторы – нақты табыстың инфляцияға ілесе алмауы.

– Біз «тұтынушылық несие» дегенде, көбіне жаңа iPhone немесе қымбат көлік алғандар­ды елестетеміз. Бірақ «Қарыз­сыз қоғам» жобасының аясында жиналған деректер басқа шын­дықты көрсетті. Айталық, ауыл-аудандардағы, шағын қалалар­дағы адамдар несиені көмір алу­ға, балаларын мектепке киін­діруге, тіпті азық-түлікке де ала береді. Осы орайда адамдарға қаржылық сауат­ты­лықты үйрету өте маңызды, бірақ егер кіріс шығысты жаппаса, ең сауатты экономистің өзі қарызға батуға мәжбүр болады, – дейді қаржы сарапшысы Расул Рысмамбетов.

Әлеуметтанушылар мәселе­нің мен­тальды жағына баса назар аударады. ­Мәсе­лен, қазақ қоға­мындағы той мәдениеті несие жүктемесіне айтарлық­тай әсер етіп отыр. «Көптеген адам ел­ден қалмаймын деп, қалтасы көтермесе де несиеге той жасайды. Жоба аясын­дағы тренингтерде психологиялық блоктар да бар. Адамдарға өз мүмкіндігіне қарай өмір сүруді үйрету экономика­лық дәріс­тен де маңыздырақ болып тұр», дейді жоба менторлары.

«Қарызсыз қоғамның» ең үл­кен же­тіс­тігі тек оқыту емес, заң шығарушы орган­дарға ықпал етуі болды. Жоба барысында жинал­ған шағымдар мен нақты кейс­тер негізінде 2024 жылы «Кредиттеу кезінде тәуекелдерді азайту және қарыз алушылардың құқықтарын қорғау туралы» заң қабылданды. Заңның бірқатар артықшылық­ты тұсы бар. Айталық, егер азамат несиесін 90 күн бойы төлей алмаса, банктер мен микроқаржы ұйымдары оған пайыздар мен тұ­рақсыздық айыбын есептеуді тоқ­татуға міндеттеледі. Бұл – борыш­кер қарызының геометрия­лық прогреспен өсіп кетуін тоқтата­­тын тетік. Сонымен қатар азамат­тар­дың қары­зын коллектор­лық агенттіктерге сатуға екі жыл­ға де­йін мораторий енгізілді, кейін­нен ережелер қатаңдатылды. Бұл борышкерлерді психология­­лық қысым­нан қорғауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ алаяқтар­дың бөтен адамның атына несие рәсім­деуін тоқтату мақсатында енді онлайн несие алу кезінде био­метриялық сәйкестендіру міндеттеледі.

«Қарызсыз қоғам» жобасы жұмыс барысында тағы бір қа­уіп­ті дерттің бетін ашты. Несие­ге белшесінен батқан жас­тардың едәуір бөлігі, сондай-ақ ақыл тоқ­­татқан егде адамдар­дың өзі қа­ражатты тұтынуға емес, бук­ме­керлік кеңселер, онлайн-казинолар сынды құмар ойындар­ға жұмсаған. Сарапшылар­дың дерегінше, лудомания мен несие­­лік тәуелділік егіз ұғымға айналған. Оңай олжаға кенелу үмі­тімен несие алғандар ұтылған соң, оны жабамын деп тағы несие алады. Жоба аясында заңгер­лер осын­дай азаматтармен, олар­дың отбасыларымен күрделі жұмыс­тар жүргізді. Нәтижесінде, лудо­маниямен күрес заңнамасы да қатаң­­датылды. Сондай-ақ қар­­жылық кибер-алаяқтық құрбандарына құқықтық көмек көрсетілді. ­Жоба заңгерлері 100 мың­нан астам азаматқа тегін ке­ңес беріп, ­олар­дың біразының шоттарын бұғаттан шығаруға, төлем кестесін ыңғайлы мерзімге ауыстыруға көмектесті.

Жобаның келесі бір кезеңі – қаржы­лық мәдениетті институттандыру. Қазір­де «Қарызсыз қо­ғам» оқулықтары әзір­леніп, мектептер мен жоғары оқу орын­дарының бағдарламасына енгізі­ле бастады. Бұл – стратегиялық қа­дам. «Біз қазіргі ересек буын­­ның қарызын реттеумен айналы­сып жатырмыз. Болашақта мұн­дай келеңсіздік қайталанбасын десек, бүгінгі мектеп оқушысы ақша­ның құнын, жинақ пен ин­вес­тиция­ның маңы­зын біліп өсуі керек», ­дейді жоба үйлестірушілері.

Сонымен қатар Enbek.kz порталы арқылы курсты бітірген жұ­мыссыз аза­маттарға бос жұ­мыс орындары ұсыны­лады неме­се шағын кәсіп ашуға 2,5% жеңіл­де­тілген несие, гранттар беріледі.

– Жобаның жақын жоспарлары негізінен оның ауқымын кеңейтуге, қолжетімділігін арт­тыруға бағытталған. Біз келер жылы цифрлық платформа­лар­ды жетілдіру арқылы 350 мың аза­матқа қаржылық, құқықтық білім беру, ауыл­дық жерлерде мобильді топтарды іске қосу арқылы қолжетімділікті арт­ты­ру, азаматтарды заңсыз мик­ро­кре­дит ұйымдарынан, қаржы­лық пирамида­лардан, алаяқтық әре­­кет­терден қор­ғау, жоғары оқу орын­дарының құқық­тық кли­ни­каларын тарту арқылы аза­­мат­тар­ға банкроттық пен құқық­­­тық мәселелер жөнінде қол­дау көрсету, ақпараттық нау­қандар мен тренингтер өткізу арқы­лы қаржылық сауатты арттыру жұ­мыс­тарын жалғастыруды жос­парлап отырмыз, – деп түйін­деді «Өңірлердің экономикасын тұ­рақты дамыту» қоғамдық қоры­ның директоры О.Ордабаев.

«Қарызсыз қоғам» – еліміз та­рихын­дағы ең ауқымды әрі нақты нәтижеге бағытталған әлеуметтік жобалардың бірі. Ол бүгінде билік пен қоғам арасындағы ашық ­диалог алаңына айналды. Соның арқасында халықтың қаржы­лық сауа­ты артты. Банктер мен мик­ро­қаржы ұйым­дарының қатал саясатына заң жү­зінде тосқауыл қойылды. Қоғамдағы «қарыз алу – қалыпты жағдай» деген түсінік «қарыз – жауапкершілік» деген көзқарасқа ­ауыса бастады.

Дегенмен бұл жоба барлық мәсе­лені бір сәтте шеше сала­тын сиқырлы таяқ­ша емес. Сарап­шы­лардың сөзімен түйін­десек, «Қа­рызсыз қоғам» жобасы ха­лық­қа қаржылық сауаттылықты үйрет­­ті, құқықтық қорғалу тетік­те­рін бекем­деді. Ендігі кезекте қа­лыпты жұмыс істеу, табысты арт­тыру – әр азаматтың жеке жауап­кер­шілігіндегі мәселе. Түп­теп келгенде, қарызсыз қоғам – мемле­кеттік саясаттың, елдің әлеумет­тік-эконо­микалық дамуының басты бағыты, нақ­ты ұстанымы, ал қарызсыз адам – сол қоғам­ның қарым-қабілеті қалыпты, ойы ор­нықты, ісі келісті, толыққанды мүшесі.