Әдебиет • 15 Тамыз, 2023

Мәңгі жұмбақ

281 рет
көрсетілді
7 мин
оқу үшін

Мұхтар Мағауиннің «Өмір жыры» хикаясы кімге болсын әсер етпей қоймайтын шығар, сірә. Тілінің жатықтығы, бәлен-түген демей-ақ қоялық, оқиғаларының тартысты, табиғилығы, жанға жақындығынан болса керек. Сәулелі сезімге оранған сәт­те­рінде кім де болсын кешетін күй ортақ. Самал қай жағыңнан соғып, қалай тербейді?..

Мәңгі жұмбақ

 

Әркімге әртүрлі әсер етке­німен, бас­тапқы сезімдер ұқсас. Оны әсірелеп жазуды көксей ме жазушы, бірақ. Жоқ, әрине. Қасиетті өмір жырының өзегі махаббат сезімі бойыңызды биледі ме, Алланың қиған ең ұлы сезімін сіз қаншалықты сезіне алдыңыз? «Ғашықтық құмарлық пен ол екі жол, құмар­лық бір нәпсі үшін болады сол» деді Абай. Сіз қайсымен жөнелдіңіз? Егер шын махаббат болса, оны қастерлеп, адалдық таныта білдіңіз бе? «Саған құрбан мал мен бас» деп! Мұның бәрі айтуға жеңіл болғанымен, адам өмір бойы іздесе таппайтын, душар болған күннің өзінде, бәлкім кейбіреулер болмашы ұшқындарының өзінен тайқып кете баратын ең ұлы, ең азап әрі ғажап сезімдер емес пе?

Сондықтан «Өмір жыры­ның» тереңіне екінің бірі үңі­ле бере алмасы хақ. Біз де со­ның бірі едік. Кейін Таласбек Әсемқұлдың «Абайдың ұлы жұмбағы» атты мақаласын оқу барысында ептеп маңайла­ғандай болдық па, оның өзіне аса сенімді емеспіз. Десек те, оқыр­манға сілтемесін қалды­рып, із тастаған лазым. Кейіпкерлерінің өзі асау. Әуелгісі – суретші, ға­шықтық дертіне душар бол­ған және соны өмірінің өзе­гіне айналдырған өзгеше жан, тағдыр иесі. Әлемдік бейнелеу өнерінде қолтаңбасын қал­дырған Ван Гог, Поль Гоген­дердің биігін мұрат тұтқан таланттың сүюі де, кездесуі де, қоштасуы да қызық. Меніңше, ол қырсықтығына бақпағанда... Онда сурет өнерінде арқау та­уып, «Алғашқы махаббатты» са­лып шығуы... Мүмкін одан да биіктерге құлаш ұрар ма еді? Осы екі арада Тәңірдің ұлы жұмбағы тұрғандай сезі­леді... Түйеріміз, қол жетпеген ма­хаб­бат түйірінің өзі шығар­машы­лыққа айналса, елдің аузын аштырады, мәңгілік бейнеге айналары сөзсіз.

Ал екінші кейіпкер – қатар­дағы жүргізу­ші, ол да осал жан емес. Махаббат дертіне ұшы­ра­ғандықтан және сол жолда тәуекелге бара алғанынан. Бірақ мұнда адам жанының психологиялық терең қатпарла­ры бір сұрақтан келесіге жетелеп, әрі-сәрі күйге түсіреді. Шығармадағы әйел Әсияның қылықтары Абайдың «Сұрғылт тұман дым бүркіп» деп басталар өлең яки аудармасын еске салады. Алғашқы суретшінің махаббаты шығармада үш жақтан талданады, аздап болса да шет жағасына жақындайсыз. Бірақ онда да жасырулы жұмбақ аз емес. Таласбек терең пайымдайды оны:

«Автор махаббаттың қилы тағдырын аша отырып, үлкен ізгілік сауалдарын көтерген. Бірінші новелладағы суретші – шын сүйген адам. Әрине, повесті алғашқы оқығанда кейіпкердің түсініксіз қатыгездігіне таң­ға­лар едіңіз. Трамвайда кездей­соқ кездескен қыздың көзіне ғашық болған суретші арада бірнеше ай тынымсыз іздеудің нәтижесінде сүйгенін табады. Бірақ одан кейін сөзден жаңылып, ғашығын азаптап қинай бастайды. Араға апта салып, ай салып, тіпті жыл салып, махаббатын сынаған суретшінің жалғыз ғана мақсаты – қызға сүйем деген сөзді айтқызу. Мұндай қатыгездікке сұхбаттас жазушы да таңғалады», дейді. Мұнда «сұхбаттас жазушы» автор емес, шығармада суретші, жазушы, композитор – үшеуі алғашқы махаббаттары туралы баяндап отырғандағы кейіпкер.

«Біз естіген хикаяда сүйген бір-ақ адам – Әлия деп ойлаймын. Жарайды, шығарып салмасын. Сол күні не жағдай болғанын қайдан білдіңіз? Қа­лыпты өмір ағысын бұзатын кез­дейсоқ оқиғалар өмірде аз ба? Мейлі, біздікі тек жора­мал. Одан кейінгі күндер ше? Хабар күткені күмәнсіз. Ынты­ға, зарыға күтті. Бәлки, тіпті сізбен еріп кетпегеніне өкінді. Сіз ойлануға да мұрша берген жоқсыз ғой. Сөздің түйіні, кінәлі бір-ақ адам – сіз. Сүйген бір-ақ адам – ол», дейді жазушы.

Өкінішке қарай, жазушы (кейіпкер) хикаяны тыңдап оты­рып, ештеңе ұғынбаған. Әри­не, ол өзі ойлағандай, адам жанының білгірі болса, бұл жерде ешқандай қатыгездіктің жоқ екенін, суретшінің тентек қалжыңдары немесе садизм, (...) махаббаттың сублимациясы екенін аңдар еді. Араға пәленбай уақыт салып, асығып-аптығып жеткен суретшіге сүйген қызы өзінің басқа адамға тұрмысқа шыққанын жайбарақат қана баян етеді.

«Ақыл тоқтатқан кезімде ойлап отырсам, ол мені ешқашан да сүймепті. Ұнатуы, теріс көр­меуі мүмкін. Ал махаббат жоқ. Мүмкін емес», дейді суретші.

Повестегі үшінші новелла – жазушыға пойызда кездесіп қалған кездейсоқ жүргін­шінің махаббатын баяндайды. Өзінен бірнеше жас үлкен, өмір көрген әйелге ғашық болған, осы жол­да талай қасірет шеккен кейіп­кердің өртене отырып айтқан әңгімесі оқырманын қатты тебірентеді. Махаббаттың от-жалын стихия­сында заң­нан, әдептен үстем шығатын асқақ шындық бар. Жігіттің сол өңірге аты шығып қалған, есік көрген әйелге ғашық болуы – ессіздік, бірақ өзінің қайталанбас сыры бар ессіздік. Шын асықтық – құ­пия және заңсыз. Екі ға­шық туған елді көрмей кетуі, заң­ды түрде некеге тұрмауы – осы­ның барлығы жазушы ше­бер пайдаланған жанама кеп. Дүниедегі ең үлкен қайғы – бас­қамен бөлісе алмаған махаббат. Арада қанша уақыт өтсе де, кемерінен бір елі төмен түспеген, күйіп-жанған асықтық ақыр соңында әйелді үркіте бастайды. Екеуінің бір-біріне лайық емес екенін сезесіз. Шын махаббат – кездесу кездейсоқ болмағанда ғана, Тәңірі қосқан екі жардың арасында ғана бола­ды. Бірақ көп жағдайда адам­дар дәм айдап, кездейсоқ кез­деседі. Басқа жағдайда адам өзіне лайықтырақ басқа біреу­ді табар еді. Көп адамның ара­сындағы сиықсыз неке осындай кездейсоқ кездесуден. Әңгі­менің аяғында ғашық жігіт жалғыз үйлі разъез­ден түседі. Оны ешкім қарсы алмайды. Бұл – бүкіл хикаяның логикасымен дайындалған жалғыз­дықтың символы.

«Махаббат сырын тауысу мүмкін емес» деген ой түйе­ді автор. Себебі әр адам – ма­хаб­бат­тағы жеке тағдыр» деп аяқ­тай­ды Таласбек Әсемқұл.

Шығарманы оқыған сіз мүл­де басқаша түсінуіңіз мүмкін.