Инфографиканы жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
Оның айтуынша, банктердің тұрғын үй жинағына мүмкіндік алуына қатысты ұсыныс Үкіметке енгізілген. Мұндай жағдайда депозитке мемлекеттік сыйлықақы «Отбасы банкке» ғана емес, барлық коммерциялық банкке беріледі. «Қазір банктер 16 пайыздық базалық мөлшерлемеге бағдар жасай отыра қаржыландырудың 80 пайызын халық пен компаниялардың депозиттерін тарту есебінен жүзеге асырып отыр. Бұл – «қысқа ақшаның» бағасы. Экономиканы несиелеудің жоғары мөлшерлемесі осы жерден басталады. Егер банктер «ұзын ақшаға» қолы жетсе, несиелеу мөлшерлемесі де төмендейді», дейді М.Әбілқасымова.
Оған дейін де осындай бастамалар арагідік болса да айтылып қалатын. Бірақ мемлекеттік деңгейде биыл ғана назар аударыла бастады.
Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің төрағасы Марат Омаров осы жылдың маусым айында «Отбасы банк» отандық ипотека нарығының 60 пайызын иемденіп отырғанын айтқан. «Монополиялар екінші деңгейлі банктердің тұрғын үй жинақ жүйесіне қатысуына қолданыстағы тыйым салуға және бюджеттік қаржыландыруға қол жеткізуге ықпал етеді. Осыдан келіп сапа мен қызмет көрсету мерзімі бұзылады. Тұтынушыларға әртүрлі қызмет, соның ішінде бағалау, нотариаттық қызметтер жүктеледі. Мұндай мысалдар толып жатыр, ол қазір бүкіл саланы қамтыды», деді М.Омаров.
Енді экономиканың осы сегменті нарықтың еркіне өтпек. Жақында «Бәйтерек» ұлттық холдингі «Отбасы банктің» 40 пайыз акциясын ІРО-ға (жекеменшікке сатуға) шығаратынын хабарлады. Ал «Бәйтерек» жалғыз акционері – Үкіметке тікелей бағынып, есеп беретіні белгілі. Негізі «Отбасы банктің» IPO-ға шығуы 2016–2019 жылдары қарастырылыпты. «Ол кезде оның қаржылық-экономикалық жағдайы жеткіліксіз тартымды болатын (2018–2019 жылдар), осыған байланысты әлеуетті инвесторлар тарапынан банк акцияларының пакетін сатып алуға қызығушылық болмады», дейді «Бәйтерек» таратқан ақпаратта.
Кейінгі бес жылда «Отбасы банктің» қаржы көрсеткіштерінде оң өзгеріс бар. 2019 жылы банктің таза пайдасы 27 млрд теңгені, ал 2023 жылы 147 млрд теңгені құрады. Сондай-ақ оның активтері 1,3 трлн теңгеден (2019) 3,99 трлн теңгеге (2023) дейін өсті. «Қаржы институтының бизнес-моделінің тиімді жұмысы және осы кезеңде қол жеткізілген көрсеткіштер – IPO-ға шығу мәселесін қарау үшін негіз», деп есептейді ұлттық холдингте.
Бұған қоса «Отбасы банк» биржаға шыққан жағдайда қаржы институты өзінің әлеуметтік барлық функциясы мен міндеттемесін сақтайтынын айтты. «ІРО қарыздар бойынша қолданыстағы жеңілдікті мөлшерлемелерге әсер етпейді. Біз мемлекеттік бағдарламаларға қатысуды және жеке тұрғын үй жобаларын іске асыруды жалғастырамыз», деп хабарлады банктен.
2024 жылы 1 қазанда «Отбасы банктегі» салымшылардың жинақтары 2,2 трлн теңгеден асты. Бұл ретте кредиттік портфель 3,2 трлн теңгеден көп.
Сарапшылардың сөзінше, Үкіметтің тұрғын үй нарығындағы үлесін азайтуға ұмтылуын нарық та құп көреді. Сәулетші Алмас Ордабаевтың айтуынша, бұл шешім – мемлекеттік монополияның ықпалын азайтуға бағытталған батыл қадам. Бірақ шешім қабылдамас бұрын біраз жайтты зерттеп алмасақ, халықты әуреге саламыз. Мысалы, құрылыс индустриясының өкілдері Салық кодексіне қатысты жеңілдіктерді алып тастаса, үй құрылысының шаршы метрі кемі салық мөлшеріне қарай қымбаттайтынын айтты.
Сәулетші маманның айтуынша, құрылыс компаниялары салық жеңілдіктерін қолданып жүрген кезде де, сапаға қатысты мәселелерге иелік ете алмай қалған. Тұрғын үй саласында жүрген кейбір компанияның не инженерлік құрамы, не өндірістік базасының жоқтығы – ең қорқынышты фактор. Сондықтан Үкімет баспана нарығындағы үлесіне қатысты шешім қабылдамас бұрын құрылыс индустриясындағы тәртіпті ретке келтіріп алуы керек.
«Нарық «Отбасы банкті» тұрғын үй нарығының операторы деп таниды. Үкімет банктің 40 пайыз акциясын жекеменшікке сатса да, 60 пайыздық басымдықты өзіне алып, жекеменшіктегі құрылыс компанияларына да нарықты ретке келтіруге мүмкіндік беріп отыр. Құрылыс индустриясын дәл қазіргідей бейберекет жағдайда жекеге тапсыруға болмайды», дейді А.Ордабаев.
Бірінші несие бюросының мәліметінше, биылғы қаңтар-мамыр аралығында 558,8 млрд теңгеге ипотекалық несие рәсімделіпті. Жалпы соманың 70,4 пайызы «Отбасы банк» берген несиелерге (393,3 млрд теңге немесе 22,6 мың несие) тиесілі болса, 65,3 пайызы банктің тұрғын үй құрылыс жинақ жүйесі бойынша берген несиелерге (365,1 млрд теңге немесе 19,9 мың несие) тиесілі. 11 екінші деңгейлі банк банктердің серіктес бағдарламалары мен жеңілдетілген мемлекеттік бағдарламаларына кірмейтін ипотекалық несие берумен айналысады.
«Ranking» мәліметінше, бұл сегменттегі ең төменгі кредит бойынша жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі 14,9 пайыздан («Банк ЦентрКредит») 26,5 пайызға (Қазақстандағы Қытай Банкі) дейін ауытқиды. Бұл мөлшерлемелерді қарапайым халықтың қалтасы көтере алмайтыны белгілі. Бірақ қазір елдегі 4 екінші деңгейлі банк серіктес ипотека ұсынып отыр. Олар – «Altyn Bank», «Фридом Финанс банкі», «Halyk Bank» және «Банк ЦентрКредит». Сарапшылардың сөзінше Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігінің «Отбасы банктің» құзыретін өзге банктермен бөлісу керек деген шешіміне сол төрт банктің нарықтағы әрекеті себеп болғаны анық.
Тәуелсіз қаржы сарапшысы Андрей Чеботаревтің айтуынша, «Отбасы банктің» тұрғын үй жинағындағы мемлекеттік монополиясын жою өте маңызды. Себебі ипотекалық қоржынды басқа банктерге бөлу мен олардың тұрғын үй жинағы бағдарламасына қатысуын реттеу нарықтағы бәсекені күшейтіп, көрсетілетін қызметтер сапасын жақсартады. «Отбасы банктің» 40 пайыз акциясын ІРО арқылы жекеменшікке сату туралы ұсынысы – стратегиялық шешім. Бірақ «Отбасы банктің» тек мемлекеттің ғана қаржысымен күн көріп отырған банк екенін ұмытпайық. Меніңше, бұл шешім халықтың ІРО-ға деген сенімін арттыру үшін қабылданып отыр», дейді сарапшы.
А.Чеботаревтің сөзінше, мемлекет бұл мәселеге ерекше мән беріп отырғандықтан, 40 пайыз акция міндетті түрде сатылады. Бірақ сол үлесті сатып алған ЕДБ үшін «Отбасы банктің» қалыптасқан образынан басқа бағытты ойластырған маңызды. Мысалы, автокөлік индустриясының өкілдері ЕДБ-мен интеграцияланып, нарықтың осы сегментін өзгертуге ұмтылып жатыр. Оның айтуынша, қазір нарыққа басқа балама керек. Жылдық 17–19,5 пайыз халықты шаршатты. «Егер жаңа бағдарлама пайда болса, нарықта бәсеке орнап, банктің де, құрылыс компанияларының да қаржылық капиталы артады, нарықта құрылысқа қажетті тауарларды шығаруға мүдделі жаңа компаниялар пайда болады», дейді А.Чеботарев.
Келесі сарапшы Алмас Чукиннің айтуынша, бәсекелестікті дамыту үшін ойыншылар арасында тең жағдай жасау керек. «ЕДБ мемлекеттік банктермен бәсекелесе алатын деңгейге жетті. Ол үшін несиені субсидиялау үшін қолданылатын демеуқаржы керек. ЕДБ-ға қаржы секторында ойын ережесін өзгерту үшін мемлекеттің қолдауы қарыз түрінде берілсе де қажет. Егер мемлекеттің демеуқаржысын үнемі алып келген банктер нарықта енді танылып, басымдыққа ие болған банктерден оқ бойы озық тұрса, бұл мәселе туындамайтын еді», дейді А.Чукин.
Қазақстан қаржыгерлері қауымдастығының төрағасы Елена Бахмутова бізбен әңгімесінде «Отбасы банктің» акциясына қатысты мәселенің әлі дайындық деңгейінде екенін айтады. «Мәселе әзірге ҚНДРА-да, «Бәйтерек» ұлттық холдинг деңгейінде де талқыланды. Дәл қазір «Отбасы банк» ІРО арқылы екінші деңгейлі банктерге сатылса, нарық нәтижесін жақын арада сезбейді. Себебі 40 пайыз акцияға ие болған банктер нарықтың беталысын өзгерте алмағандықтан, Үкіметтің демеуқаржысына қол созады. Ал Үкімет банктерге қаржыны оңды-солды шашатындай жағдайда емес екені белгілі», дейді Е.Бахмутова.
Сондай-ақ Е.Бахмутованың пікірінше, Үкімет, Ұлттық банк «Отбасы банктің» акциясын жергілікті ЕДБ-ға емес, қаржылық капиталы жеткілікті халықаралық қаржы ұйымдарына белгілі бір келісімшарттармен бергені дұрыс. Ипотека нарығындағы жағдайды тек қалталы қаржы ұйымдары ғана өзгерте алады. «Әзірге «Отбасы банктің» 40 пайыз акциясына қызығып тұрған шетелдік қаржы ұйымын да, өзіміздің ауқатты банктерді де көріп тұрған жоқпын. Үкімет пен Ұлттық банк бірінші кезекте банк жұмысын реттейтін жаңа заң қабылдап, қаржы секторын осыған дейінгі кедергілердің ықпалынан сауықтыру керек», дейді Е.Бахмутова.
«Halyk Finance» басқарма төрағасының кеңесшісі Мұрат Темірханов мемлекеттік қаржы ұйымдары бәсекелес қаржы нарығында дәстүрлі банк және қаржы қызметтерін ұсынбауға тиіс деп ойлайды. «Мұнымен жеке банктер мен қаржы ұйымдары ғана айналысуға тиіс. «Бәйтерек» ҰБХ тобына кіретін мемлекеттік қаржы ұйымдары нарықтағыдан әлдеқайда төмен ставкалар бойынша кредиттер мен басқа да қаржы қызметтерін ұсына отырып, жосықсыз бәсекелестікпен айналысады. Мысалы, «Отбасы банк» жеңілдікті ипотекалық несиелер береді, ал Қазақстанның Даму банкі ірі бизнеске жеңілдікті несиелер береді. Банктер мұндай жеңілдікті пайыздық мөлшерлемелермен бәсекеге түсе алмайды, сондықтан елімізде нарықтық ипотека мен бизнеске нарықтық несие беру өспейді», дейді М.Темірханов.
М.Темірхановтың айтуынша, егер Үкімет экономиканың белгілі бір секторына пайыздық мөлшерлемені субсидиялаумен көмектескісі келсе, оны қаржы жүйесіндегі нарықтық қатынастарды бұзбай-ақ жасауға болады. «Ол үшін мемлекет нарықтық пайыздық мөлшерлемені мемлекеттік бюджеттен тікелей қарыз алушыға субсидиялауға тиіс. Бұл жағдайда қарыз алушы банктерден, басқа қаржы ұйымдарынан нарықтағы кредиттерді нарықтық ставка бойынша ғана іздейтін болады. Мемлекет қаржы нарығында төмен мөлшерлемемен несие ұсынуды тоқтатқан соң, «Отбасы банк» және Қазақстанның Даму банкі сияқты мемлекеттік қаржы ұйымдарын толығымен 100 пайыз жекешелендіруге болады», деп сөзін түйіндеді М.Темірханов.
