Дәстүрімізге қарасақ, Ұлы далада кешегі күнге дейін ірі тұлғалардың (хан-сұлтан, батыр, би, діндар, т.б.) моласы яки тамы алыстан менмұндалап тұрған. Ата салтымызда «Жолда адассаң, бейітке түне!» деген кеңес те, «науқас адамды, ауырған малды зират айналдырып жүргізеді» деген медет сөз де айтылады.
Біз Париждің әулие Женевьевтегі ұлттық пантеонына аузымызды ашып, көзімізді жұмып жүріп, Түркістандағы Әзірет Сұлтан кесенесіндегі игі жақсылар қорымын насихаттай алмағанымыз, сондай-ақ Әзербайжан астанасындағы Құрметті зират аллеясына таңғалып, Алматының Райымбек даңғылындағы ұлт зиялылары бейітін танымал етпегеніміз кейде опық жегізіп жататыны рас.
Неге? Халқымыз «Аш болсаң, базарға бар. Тоқ болсаң, мазарға бар» дейді. Мұның түпкі мағынасы – «ата-бабаңды қиналған кезіңде ғана емес, ақыл-есің барда ізде» дегенге саяды. Тоқ болу – тамақ қамы ғана емес, бар-жоқты ойлау, ісіңе ақылды жетекші ету.
Атеизмнің қылышынан қан тамып тұрған әрі шекара жабық кезеңде көреген ақсақалдардың «Түркістан – Меккеге баспалдақ» (қарапайым тілде «екінші Мекке») деген ойының астарында үлкен тәлім жатыр. Осы арқылы олар дін мен дәстүрді де, ислам құндылығы мен Түркістан мәртебесін де насихаттаған.
Дәл осындай пікірдің зайырлы деңгейі ХХ ғасырдың 60–70-жылдары Қазақстанда елшіл, намысты партия-кеңес қайраткерлері мен сол шақтағы ғалымдар тарапынан көтерілгені таңғалдырады. Бүгінгі дін, мәдениет, дәстүр мәселесімен шұғылданып жүрген зерттеушілер бұл тақырыпты айналып өтпеуі керек.
Сонымен, бірауыз сөз кеңес өкіметі тұсында Алматының Көктөбесінде салынуы жоспарланған Ұлттық пантеон туралы.
Елімізде антропология (қазіргі еуропалық кең мағынасында емес, таза кәсіби мәнде) саласының маманы саусақпен санарлық. Өйткені мұны меңгеру үшін бірінші биологиялық немесе медициналық білімді, екінші тарих білімін игеру шарт. Бізде осы саланың көшбасында бүгінде жасы 95-ке таяған қос ғалым – Ноэль Шаяхметов (Қазақстан басшысы болған Жұмабай Шаяхметовтің баласы) пен академик Оразақ Смағұлов тұр.
Ноэль Жұмабайұлы Алматы медицина институтын бітіріп, бастапқы жұмысын сот-медициналық сараптау саласынан бастаған. Кейін әйгілі Мәскеудегі антрополог Михаил Герасимов зертханасында істеп, қазақ ғылымына олжа салады. 60-жылдардан бастап ежелгі үйсін адамы, Махамбет, Құрманғазы, Қобыланды, т.б. бассүйегін қайта қалыптайды (реконструкция). 1969 жылы «Из тьмы веков (портрет по черепу)» атты елеулі кітабы жарық көреді. Әйгілі дәрігер-ғалым Сайым Балмұхановтың зерттеу институтына шақырту алады. Сол шамада өзін жас күнінен білетін Д.Қонаевтың қабылдауында болады. 1967 жылы Н.Ж.Шаяхметов жұмысы Ғылым академиясында талқыланып, Ә.Марғұлан секілді академиктерден жоғары баға алады.
Мұның бәрі – ғылым бағытындағы іс-шара. Ал Ноэль зерттеулерінің елдік һәм идеологиялық мақсат-мұраты бұдан да кең еді. Сол кездегі мәдениет министрі Ілияс Омаров Қазақстан басшысы Дінмұхамед Қонаевтың келісімін алып, Н.Ж.Шаяхметов зерттеулері негізінде (яғни қалпына келтірілген тарихи тұлғалардың сүйегін қайта жерлеу мен бейітіне сол заманның үрдісіне сай ескерткіш орнату) Алматының Көктөбесінде ұлттық пантеон тұрғызуды жоспарлайды. Бұл туралы Ноэль Жұмабайұлының естеліктері кейінгі жылдары бірнеше мерзімді басылымда, деректі фильмде, YouTube арналарында, әлеуметтік желіде жарияланды.
Өкінішке қарай, бұл жоба Ілияс Омарұлының қазасы (1910–1970) мен Дінмұхамед Ахметұлына одақ орталығынан айтылған түрлі сыннан кейін орындалмай қалады.
Сұрақ туады: аталған жоба орындалғанда не болар еді? Әрине, ол 60-жылдардағы кеңестік «жылымықтың» аясында ұлт тарихын түгендеуге ықпал ететіні сөзсіз-тін. Мысалы, бұл жазушы әрі әдебиеттанушы Мұхтар Мағауиннің «Қобыз сарыны» зерттеуі мен «Алдаспан» жинағын (жыраулар поэзиясы) толықтыра түсер еді. Қалай дегенде осы жоба даярланып тұрып баспадан шықпай қалған «Кочевники. Эстетика (познание мира традиционным казахским искусством)» атты ұжымдық зерттеудің күйін кешті.
Енді бір сәт сондай пантеон Көктөбеде орнатылды деп есептеп көрейікші. Бұл ұлт дәстүріне қиғаш па? Жоқ, кеңестік зайырлы танымның ескерткіші ретінде тарихымызды, ізденісімізді, алуан тағдырымызды айғақтап тұрар еді.
Өткенді еске алсақ, Вениамин Востров пен Марат Мұқановтың «Родоплеменной состав и расселение казахов» (1968), Халел Арғынбаевтың «Қазақ халқындағы семья мен неке: тарихи-этнографиялық шолу» (1973), Оразақ Смағұловтың «Этническая одонтология казахов» (1982) атты монографиясы жарыққа шыға салысымен Мәскеу мен республика идеологтері ұйымдастырған ұртоқпақтың астында қалды. Кітап дүкені мен кітапханалардан алынып, кәдімгідей туралды. Тарихшы аспиранттардың (әрине, жетекшілеріне байланысты) жаппай «КПСС пен колхоз-совхоз, завод-фабрика тақырыбына» бой ұруы, бет бұруы да осы шамада.
Иә, ғалымдар мен парасаттылар ерлігі ұмытылмайды. Мұны халық бірауыз сөзге былайша сыйдырған: «Жамандық пайда етпейді, жақсылық зая кетпейді». Міне, сондықтан да бүгін біз қиын кездегі зиялылар бастамасын ілтипатпен еске алып отырмыз.
Айтуған Досби
