Бүгінде әлем елдерінің интеллектуалдық деңгейін бағалайтын түрлі ұйым бар. Білім деңгейі индексі бойынша Германия, Швейцария, Канада алдыңғы орындарда тұрса, IQ көрсеткішінен Қытай, Жапония, Сингапур сияқты мемлекеттер жеке-дара көш бастап келеді. Зияткерлік капитал индексінде АҚШ, Ұлыбритания, Германия жоғары көрсеткішке ие.
Бұл статистика нені білдіреді? Технологиялық дамудан алдыңғы қатарда тұрған елдер кітап оқудың маңызын терең түсініп, оқу мәдениетін дамытуға айрықша мән береді. 2024 жылы әлемде ең көп кітап оқыған халық америкалықтар болды. Мәселен, олар аптасына орта есеппен 7 сағатын кітап оқуға арнайды. Бұл жылына 357 сағатты құрайды. Ал италиялықтар жыл сайын 278 сағатын, қытайлықтар 154 сағатын, жапониялықтар 135 сағатын, кореялықтар 125 сағатын кітап оқуға жұмсайды. Ал елімізде бұл көрсеткіш небәрі 65 сағатты құрап отыр.
Мұндай жағдайда кітапханаларды жаңғырту – аса маңызды мәселе. Жасанды интеллект бұл бағытта таптырмас көмекші бола алады. Мысалы, виртуалды кітапханашылар пайдаланушылардың сұранысына нақты әрі жедел жауап беріп, оқырманның қызығушылығына қарай кітаптар ұсынса, кітапханаға бару мәдениеті жаңаша сипатқа ие болар еді. Сонымен қатар жасанды интеллект көмегімен виртуалды экскурсиялар ұйымдастырып, кітап қорын цифрлық форматқа көшіруді жеделдетуге болады.
Алайда аталған саланы дамытудың жолында бірқатар түйткіл де бар. Соның бірі – білікті мамандар тапшылығы. Қазір еліміздің кітапхана жүйесін дамытумен айналысатын орталық аппаратта аз ғана маман жұмыс істейді. Бұл фактор жан-жақты реформаларды жүзеге асыруға және жаңа технологияларды енгізуге кедергі келтіреді.
Бұдан шығатын қорытынды кадрлық саясатты қайта қарастырып, әлемдік тәжірибеге сүйену қажет. Дамыған елдерде осы сала мемлекеттік бағдарламалар арқылы жүйелі түрде қолдау тауып келеді. Білікті IT мамандар мен инновациялық басқару саласының сарапшыларын тарту – кітапханаларды жаңғыртудың тиімді жолдарының бірі. Сонымен қатар кітапханашылардың біліктілігін арттыру мәселесі де өзекті. Арнайы оқыту бағдарламаларын енгізіп, жасанды интеллект пен цифрлық құралдармен жұмыс істеуді үйрету қажет. Аталған курстарды онлайн форматта ұйымдастыру арқылы шалғай аймақтардағы мамандарға да мүмкіндік жасауға болады.
Сондай-ақ университеттермен, кітапханашыларды даярлайтын білім мекемелерімен тығыз байланыс орнатып, теориялық білімді тәжірибемен ұштастыру керек. Бұл болашақ мамандардың еңбек нарығына бейімделуін тездетеді әрі кітапхана ісінің инновациялық дамуына жол ашады.
Мемлекет басшысы Ұлттық құрылтайдың үшінші отырысында: «Шын мәнінде, озық ойлы ұлт болудың ең төте жолы – кітап оқу. Сондықтан кітап оқу мәдениетін қоғамда барынша орнықтыруымыз керек», деген болатын. Сондай-ақ Президент жастарды кітап оқуға баулу арқылы жалпыұлттық деңгейде оқырман мәдениетін қалыптастыру керектігін баса айтты.
Расында, тәуелсіздік жылдарында кітапхана ісі назардан тыс қалып, 90-жылдардағы қиын кезеңдерде мыңдаған кітапхана жабылды. Бұл – орны толмас олқылық. Өйткені миллиондаған кітап қорынан айырылу – интеллектуалды әлеуетімізге үлкен соққы.
Түркістан облысына барған сапарымда Фараб кітапханасына ат басын бұрдым. Бұрын Шымкент қаласында жасөспірімдердің рухани-мәдени дамуына үлес қосқан Ыбырай Алтынсарин атындағы облыстық балалар кітапханасы бар еді. Облыс орталығы Түркістанға көшірілген кезде жетпіс жылдық тарихы бар осы кітапхана да жаңа мекенге ауысты. Бірақ балаларға арналған 234 мың кітаптың, оның ішінде сирек кездесетін құнды дүниелердің арнайы залдарда емес, жертөледе сақталғанын көріп қынжылдық. Бұл – ұлттық құндылыққа бейжай қараудың белгісі. Жергілікті билік мәселені шешуге уәде берді.
Оқырман мәдениетін қалыптастыруда жүйелі шешім қабылдау қажет. «Жалпы, мен Мемлекет басшысы және азамат ретінде қазақ әдебиетін әрдайым қолдаймын. Туындылар оқырмандарға қолжетімді болуы керек деп ойлаймын. Ал жазушыларымыздың шығармалары халық арасында, әсіресе жастар арасында сұранысқа ие болуы керек», деген еді Президент Ұлттық құрылтайдың екінші отырысында сөйлеген сөзінде.
Расымен, кітап шығару ісін жүйелеп, таралымын арттыру үшін арнайы мемлекеттік бағдарлама қажет. Қазіргі таңда отандық баспалардан шығатын кітаптардың ең жоғары таралымы 5 мың данадан аспайды. Бұл ел аумағы үшін өте аз. Кітап шығару ісін дамытуда жазушылардың әлеуметтік жағдайына да назар аудару керек.
Сонымен қатар қоғамда кітап оқу мәдениетін жандандыру үшін бірқатар нақты қадамдарды қолға алған жөн.
Біріншіден, үлкен қалалардан бастап аудан орталықтарына дейін кітап дүкендері мен сату нүктелерін қайта жандандырған жөн. Бұрын мұндай дүңгіршектер кең таралған еді, ал қазір ірі қалалардың өзінен оларды табу қиын. Яғни кітаптар мен газеттерді сататын шағын мобильді орталықтар желісін құрып, онда қазақ әдебиетіндегі туындыларға басымдық берілгені дұрыс. Бұл бастаманы «Кітап-Amanat» жобасы аясында үйлестірсе, ұтымды болады.
Екіншіден, кітапханалардың материалдық-техникалық базасын нығайтып, кітапханашылардың еңбегін лайықты түрде дәріптеп, олардың әлеуметтік жағдайына тиісті деңгейде көңіл бөлу жағы жолға қойылуға тиіс.
Үшіншіден, кітап оқу мәдениетін қалыптастыру мақсатында республикалық және аймақтық деңгейде кітап оқу сағаттары мен кітап апталықтарын тұрақты түрде ұйымдастырып, халықтың назарын осы үрдіске аудару керек. Халықаралық кітап күні мен Ұлттық кітап күнін жоғары деңгейде атап өтіп, бұқаралық сипат беру қажет.
Ұлы Абайдың «Артық ғылым кітапта, Ерінбей оқып көруге» дегені кітап оқу мәдениетін дәріптейтін негізгі ұстаным болуға тиіс. Себебі кітап – мәдениеттің кілті, өркениеттің өзегі!
Нұрсұлтан БАЙТІЛЕСОВ,
Парламент Мәжілісінің депутаты
