– Жұлдыз Досбергенқызы, жас буынды еңбекке баулудың маңызы зор. Бұл ретте еңбек адамының дәстүрлі рөлін қазіргі экономикаға қалай бейімдеуге болады?
– Еңбек адамының дүниетанымы мен парадигмасын өзгерту – жүйелі реформалардың табысқа жетуіндегі негізгі фактор. Нақты әрі түбегейлі өзгеріс адамның санасы мен құндылықтар жүйесі трансформацияланғанында ғана орын алады. Технологиялардың қарқынды дамуы, еңбек нарығының өзгеруі және жасанды интеллекттің ықпалы дәстүрлі кәсіптер мен дағдыларға деген сұранысты қайта қарауды талап етеді. Сондықтан жаңа экономикалық кезеңде еңбек адамының көзқарасы мен рөлі өзгеруге тиіс. Яғни жұмысты жай ғана атқару емес, кәсіби даму мен үздіксіз оқуды өмірлік дағдыға айналдырудың өзектілігі артады.
Бәріне белгілі, білім сапасын арттыру бағытында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың ауқымды реформалары жүзеге асырылып жатыр. Мәселен, «Педагог мәртебесі туралы» заңның қабылдануы, педагогтеріміздің айлық жалақысының өсуі, педагогика және медицина мамандықтары шәкіртақыларының өсуі, халықаралық университеттер филиалдарының ашылуы. Енді «Жұмысшы мамандықтары жылы» аясында кәсіптік және техникалық білімді реформалауға, еңбек адамдарының мәртебесін арттыруға баса назар аударылады.
Қазіргі таңда жұмысшы мамандықтарын қолдау бойынша нақты шаралар қабылданып жатыр. Мысалы, мемлекет тарапынан «Отбасы банк» арқылы 72 миллиард теңгеден астам қаражат ипотекалық бағдарламаларға бөлініп, жұмысшы мамандық иелерінің баспана алуына мүмкіндік жасалды. Алайда тек материалдық қолдау жеткіліксіз. Алдағы уақытта олардың қоғамдағы орнын күшейту үшін кешенді өзгерістер қажет.
Сонымен қатар, жұмысшы мамандардың еңбекақысын қайта қарастыру маңызды. Қазіргі таңда бұл саладағы жалақы төлеу тәртібі 2015 жылы қабылданған қаулыларға негізделген, яғни 10 жылдан бері өзгеріссіз қалып отыр. Бұл қаулыларды бүгінгі экономикалық жағдай тұрғысынан қайта қарау қажет деп санаймын. Бұдан бөлек кәсіби дайындық пен қайта даярлау жүйесін жетілдіру – осы саланың дамуына серпін беретін негізгі қадамдар.
– Бүгінде жастар арасындағы жұмыссыздық – өткір мәселе. Бұл жағдайға қандай факторлар түрткі болып отыр?
– Жаңа заманның жаңа талаптарын елемеу уақыт ағымын ескермегенмен тең. Демек бүгінгі жас ұрпақтың өмірден өз орнын тауып, табысты мансап құруы үшін мына факторлар ескерілуі қажет.
Біріншіден, білім жүйесін еңбек нарығының сұранысына сәйкестендіру. Қазіргі таңда жұмыс берушілер нақты тәжірибелік дағдылары бар мамандарға сұраныс жасайды. Алайда оқу орындарындағы білім көбіне теорияға негізделеді. Яғни университеттер мен колледждер дуалды білім беру жүйесін кеңейтіп, тәжірибелік бағдарламаларды енгізуге тиіс.
Екіншіден, жастардың IT, цифрлық технологиялар және креативті индустрия саласында дамуын қолдау керек. Болашақ еңбек нарығының басым бөлігі цифрлық экономиканы қамтитындықтан, жас мамандарға осы бағытта білім беру маңызды. Яғни жас буынды роботтехника, киберқауіпсіздік, маркетинг, дизайн сияқты салаларға бейімдеген дұрыс.
Үшіншіден, soft skills – коммуникация, сыни ойлау, уақытты басқару дағдыларын дамыту. Қазіргі жұмыс берушілерге тек кәсіби білімі бар маман ғана емес, тез үйренетін, икемді, командада жұмыс істей алатын қызметкерлер қажет. Сондықтан азаматтарға ерте жастан осы дағдыларды сіңіруіне мүмкіндік жасаған жөн.
Төртіншіден, кәсіпкерлікке бейімдеу және қаржылық сауатты арттыру. Барлық жас жалдамалы қызметкер бола бермейді, олардың ішінде кәсіп ашуға ниеттенгендері де бар. Бірақ бизнес бастау үшін тек қаржы емес, оны тиімді жүргізетін білім қажет. Осы ретте жастарға арналған стартаптар мен шағын бизнеске арналған бағдарламаларды кеңейту керек. Ал қаржылық сауатты мектеп, тіпті балабақшадан бастап үйретсе, артық етпейді.
Бесіншіден, 10-11-сыныптың оқу бағдарламасына белгілі кәсіпке үйретуді қосса, дұрыс болар еді. Бүгінде көптеген елде «Бір аттестат – бір мамандық» қағидаты сәтті қолданылады. Яғни оқушы мектепті бітіргенде, орта біліммен қатар белгілі бір кәсіптің иесі атанады. Бұл жастарға еңбек нарығына ерте араласуға, табыс табуға және болашақ мамандығын саналы түрде таңдауға жол ашады. Мысалы, оқушы мектеп кезінде шаштараз, тігінші, наубайшы, слесарь тағы басқа жұмысшы мамандығының нақты дағдыларын меңгерсе, бұл өзінің шағын кәсібін бастап кетуіне, қосымша табыс табуына жәрдемдеседі. Байқасаңыз, қазір көп түлек мектептен кейін қай бағытты таңдарын білмей абдырап, жүріп қалады. Өзінің қаламаған мамандығына оқуға түсіп, кейін оны аяқтаған соң, жұмыссыздар қатарын толықтырып жатады.
Мен бұл жерде нақты статистикалық, я болмаса шетел тәжірибесімен салыстыруды емес, барды бағалап, жоқтың орнын толтыра білуіміз шарт деген идеяны ұсынғым келеді. Түптеп келгенде, жастардың еңбек нарығында бәсекеге қабілетті болуы елдің әлеуметтік-экономикалық тұрақтылығының негізгі көрсеткіші екенін естен шығармау керек.
– Бұзақы бала қайдан шығады? Қоғамда құқық бұзушылық пен қылмысқа жол бермеу үшін қандай шаралар қажет?
– Әрине, балабақшадан бастап адам құқығы, буллинг туралы тәрбие жұмысын сапалы жүзеге асыруға көп көңіл бөлген жөн. Мемлекет басшысының тапсырмасымен Ұлттық құрылтайда көтерілген 9 өзекті мәселе бойынша Парламентте заң қабылданды. Мысалы, тұрмыстық зорлық-зомбылықты криминализациялауға арналған әйелдердің құқықтары мен балалардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері жөніндегі заңдар.
Буллинг ұғымына әкімшілік жауапкершілік қарастырылды. Денсаулыққа жеңіл зиян келтіру және ұрып-соғу баптары енді криминализацияланды. Вейптерге тыйым салу жөніндегі заң, ең алдымен мектеп жасындағы жасөспірімдердің қолдануына тыйым салады. Ойын бизнесі, лудоманияға қарсы заң жастар арасында лудоманияның алдын алу және реттеу механизмдерін күшейтеді. Вандализм және табиғи нысандарды қорғауға қатысты заң қоршаған ортаның бүтіндігіне арналды. Бір сөзбен айтқанда, бұл бастамалар қоғамда құқық бұзушылықтың алдын алуға, әлеуметтік қолдауға, «Заң және тәртіп» қағидатын негіздеуге бағытталды.
Өкінішке қарай, жаңа ғасыр қарқыны мен ақпараттық ағын жастардың бойында түрлі стрестік жағдайлар мен психологиялық мәселелер туғызып отыр. Әлеуметтік желілер мен шексіз ақпарат тасқыны, жеке тұлғалық даму жолындағы қысымдар жастардың жан дүниесіне терең әсер етеді. Сондықтан жастардың психологиялық және эмоционалдық күйіне де мән беру керек.
Қазіргі таңда «Amanat» партиясы психологиялық қолдау мен қызмет көрсету саласындағы заң жобасын әзірлеп жатыр. Себебі жалпы білім саласындағы әлеуметтік қызметкерлерге деген көзқарасты түбегейлі өзгерту қажеттілігі туындап отыр.
– Ал жасөспірімдердің цифрлық сауатын дамыту үшін не істеу керек?
– Білім саласындағы заңнамаға енгізілген өзгерістерге бастамашы болып, смартфондарды оқу үдерісінде қолдануға тыйым салатын нормалардың қабылдануына үлесімізді қостық. Білім саласында қабылданған заңдар мен өзгерістер негізінде біз мектептерде сабақ барысында смартфондарды қолдануға шектеу қоюды ұсынып, осы бағытта нақты шаралар қабылданды. Бұл шаралар балалар мен жасөспірімдердің ақыл-ойының жетілу үдерісі толық аяқталмай тұрған кезге дейін, әлеуметтік желілер мен интернеттің әсерінен қорғауды мақсат етеді.
Әлеуметтік желілерде ұсынылатын контенттің сапасы мен мазмұнына назар аударған жөн. Бұл тұрғыда, әсіресе ата-аналардың жауапкершілігі өте жоғары болуға тиіс. Жас ұрпақтың цифрлық сауатын арттыру, олардың интернеттегі қауіпсіздігін қамтамасыз ету және моральдық жауапкершіліктерін дамыту үшін барлық тараптың бірігіп жұмыс істеуі өте маңызды.
– Жастардың азаматтық ұстанымы, елдік деңгейдегі мәселелерге қатысуы туралы не ойлайсыз?
– Мен жастардың арасында жиі боламын, олардың саясатқа қызығушылығы бар және саясаттағы қиындық туралы жиі сұрайды. Осы орайда үнемі әлеуметтік стандарттардан гөрі интеллектуалдық құндылықтар жоғары екенін айтып жүремін. Жастарға осы қағидатпен өмір сүру маңызды екенін түсіндіруге тырысамын. Ең бастысы – сапалы білім және жақсы құндылықтар, темірқазық болатын өмірлік ұстанымдар. Адал еңбектеніп, нақты бір негізге сүйеніп жұмыс істесеңіз, болашақта мақсаттарыңызға жетуге болады.
«Адал азаматтың» қалыптасуы – Ұлттық құрылтай аясында көтеріліп, жүйеленген «Біртұтас тәрбие» бағдарламасының сапалы жүзеге асырылуымен тікелей байланысты болмақ. Бұл бағдарлама – өскелең ұрпақтың бойында адами құндылықтарды, жауапкершілік пен еңбекке құрметті қалыптастырып, дамытуда өте өзекті. Жақсылыққа жетелейтін, ел үшін қызмет ететін адал азаматтар тәрбиелеу – ортақ мақсатымыз.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Зейін ЕРҒАЛИ,
«Egemen Qazaqstan»
