Тарихи деректерді парақтасақ, ғалымдар Шілікті жазығынан 200-ден астам қорған тапқан. Олардың кейбіреуінің биіктігі 8–10 метрге, диаметрі 100 метрге жетеді. Бұл үйінді – топырақ қана емес, кешегі өткен сақтардың үні. Өркеш-өркеш қорғандар көшпелілердің дүниетанымы мен мәдениетінің айнасы. Әр тастың түбінде тарам тағдыр, терең тарих жатыр. Біз білсек, Шілікті жазығын алғаш ғылыми тұрғыда зерттеу ХХ ғасырдың орта тұсында басталды. 60-жылдары археологиялық қазбаға кіріскен ғалымдар алтынмен апталған, күміспен күптелген әшекейлер, қару-жарақтар, қыш ыдыстар мен қола айналар тапқаны мәлім.
«Осынау тарих тұнған даламыздың иен жатқаны көңілге қонбайды. Барды бағалауымыз керек еді. Елімізден шыққан «Алтын адам» сүйектерінің бірде-біреуі Юнеско қарамағына алынбаған. Қазба жұмыстары жүреді, құнды жәдігерлер табылады. Өкініштісі, «табылды» деуден аспаймыз. Оны әрі қарай насихаттай алмай жүрміз. Ол үшін Шілікті жазығына ашық аспан астындағы музей қажет. Ертеңгі күні Сауыр тауларын аралауға барған турист «Алтын адам» шыққан шежірелі жерді де көргісі келеді. Сонда қу даланы көрсетеміз бе? Демек меймандар ат шалдырып, Шілікті тарихымен танысатындай орын болса», дейді қоғам белсендісі Айдын Егеубаев.
Айтқандай, 2003 жыл қазақ тарихы үшін ерекше жыл еді. Сол жылы қазба жұмыстары кезінде Шілікті даласынан үшінші «Алтын адам» табылды. Жерленген адамның үстінде үш мыңнан астам алтын әшекей болған. Әр әшекей терең философияға толы. Жарқ-жұрқ еткен құстың, жануардың бейнелері сақтардың дүниетанымынан сыр шертер еді. Археологтер бұл олжаны ғылыми жаңалық қана емес, ұлт тарихының алтын қақпасын қайта ашу деп бағалаған. Неге десеңіз, «Алтын адам» – Ұлы дала өркениетінің символы.
Ал Шілікті қорғандарынан табылған жылқы сүйектері көшпелілер өмірінің ажырамас бөлігі. Жылқы көлік қана емес, жауынгердің сенімді серігі, халықтың қанаты еді. Осының бәрін қорыта келген тарихшылар Шілікті жазығы жерлеу орны ғана емес, сол дәуірдегі саяси-мәдени орталық болған деседі. Географиялық орналасуы да жайылым мен саудаға қолайлы болған. Бұл жерде тайпалар бас қосып, келісімдер жасасқан, мерекелер мен рәсімдер өткен. Шілікті – Ұлы даланың жүрегі соққан жерлердің бірі деуге әбден негіз бар.
Бүгін ше? Қазіргі таңда Шілікті жазығы археологтер мен тарихшылардың ғана емес, туған жерін тануға құмар әр қазақтың жүрегін тартатын мекенге айналып келеді. Мұнда келген турист табиғат сұлулығын ғана емес, мыңжылдық тарихтың тынысын сезеді. Енді осынау алқапта туризм әлеуетін арттыру қажет. Ол – тарих пен болашаққа бейжай қарамайтын қоғам белсенділерінің пікірі. Ондағы мақсат – көне мұраларды сақтап қана қоймай, оны елге, әлемге таныту. Шілікті адамзаттың ортақ қазынасы болғандықтан, көлеңкеде қалмауға да тиіс. Айтқандай, Шілікті қорғандары Берел мемлекеттік тарихи қорық-музейінің құрамында. Ендеше, бұл мекеменің басшылығы не дейді?
«Шілікті жазығы – біз үшін өткеннің естелігі ғана емес, болашаққа аманат. Мұндағы әр жәдігер ата-бабамыздың қолтаңбасы, олардың өмір сүру салты мен рухани әлемінің айнасы. Біз бұл мұраны сақтап, зерттеп, кейінгі ұрпаққа жеткізуге міндеттіміз. Алайда музей салу, оны далалы жерде ұстап тұру оңай шаруа емес», дейді Берел қорық-музейінің директоры Алмас Сарбасов.
Сауыр мен Тарбағатай арасында жатқан бұл далаға сапарлаған жан бір сәтке болсын тарихпен тілдескендей, өткенмен үндескендей болады. Аспан астындағы музей ашылса, табиғатта серуендеуге барған жұрт Шіліктіге бұрылып, сақтардың табы қалған мекенге соқпай кетпес пе еді?
Шығыс Қазақстан облысы,
Зайсан ауданы
