Қазақтың «Менің атым Қожа», «Тақиялы періште» сынды классикалық фильмдерін қайталап көре беруден жалықпаймыз ғой. Фон Доннерсмарктің фильмін де бірнеше мәрте тамашаладық. Әр жолы түрлі ой түйіп, жаңа қатпарлар ашылып, сыңаржақ идеология құрбандарының тереңде тұнып жатқан шерін ұққандай болдық. Фильмдегі кейіпкерлердің мұңы мен жыры бізге етене жақын секілді. Кеңес одағының ықпалында болған Шығыс Германиядағы 1984 жылдардағы оқиғаларға қарап отырып дәл сол уақытта қызылкөз өкіметтің бақылауында үреймен ғұмыр кешіп жүріп, қазақтың сөзін сөйлеген зиялыларымыздың хал-күйін түйсіндік.
Адамның әр кез өзінің бақылауда екенін ойлап, айналасына үрейлене қарап, көлеңкесінен қорқып жүруі шынында қасірет емес пе? Сол қасіретті шеккендердің тағдыры кино тілінде сөйлегенде жеке тұлғаның ішкі азаттығын бұғауда ұстағысы келетін большевиктер құрған қоғамның адамдық болмысқа һәм ар-ожданға жасаған қиянаты тұла бойыңды шымырлатпай қоймайды. Адами еркіндікті аңсаған индивид пен саяси жүйе арасындағы көзге көрінбейтін күрес қаншама адамның жанын жауратты екен десеңізші? Соның бәрін майдан қыл суырғандай әңгімелейтін туынды режиссерінің шеберлігіне еріксіз бас идік.
Көркем фильмнің басты кейіпкері социализм ісіне адалдық танытып келген коммунистік жүйенің қырағы «штазиы» (құпия полиция қызметкері) – майор Герд Визлер. Картина сол майордың шәкірттерге «сенімсіз» азаматтарды ұйқысыздықпен азаптау, тұтқынға бір сұрақты қайталап қоя беру арқылы жүйкесіне соққы жасау амалдарын үйретуден басталады. Ноқтаға басы сыймайтын саналы азаматтарды жазықсыз жапа шектіріп, жасамаған қылмысын мойындату, жер аударып, абақтыға тоғыту кеңестік кезеңнің «салты» болғаны белгілі. Фильм осы бір «салтты» әрі қарай жалғайтындай көрінген. Бірақ біз қателесіппіз...
Өз мамандығының майын ішкен майор Герд Визлер драматург Георг Дрейман мен Христa-Мария Силанд атты әртістің үйіне арнайы тыңшы аппаратын орнатып, олардың күнделікті күйбең тіршілігін бақылауға міндеттеледі. Драматург Георг Дрейман – Шығыс Германиядағы суицидтің көбеюі туралы мақалалар жазып, оны бүркеншік атпен Батыс баспасөзінде жариялауға күш салып жүрген күрескер тұлға. Герд Визлер драматург пен әртістің әр күнгі әңгімелерін жазып, тиісті мекемелерге есеп жолдап отырады. Осылай кейіпкер өзгенің өміріне тыңшылық жасай отырып, өзінің де сол ғұмырмен бітеқайнасып кеткенін аңғармай қалады. Біраз уақыт өткен соң, бақылауындағы адамдардың өмірі мен өнеріне елітіп, олардың көзқарасының дұрыстығын мойындайды. Сөйтеді де, жала жабарлық дерек жинаудың орнына драматург пен әртістің «қылмысын» жасыруға кіріседі. Берлиндегі батысшыл көзқарастағы зиялылардың барлығының басына үйірілген қара бұлт майор бақылауындағы азаматтарды айналып өтеді. Штазидың осы бір адамдық әрекеті драматургті бірнеше қатерден сақтайды.
Фильмдегі кейіпкерлердің тағдыры жеке бастың драмасы емес. Автор керісінше, сол кездегі қоғамның моральдық портретін, яғни адамның рухани эволюциясы мен ішкі еркіндігін дәріптейтін гуманистік туынды туғызуға ұмтылған. Берлин қабырғасы құлаған кезде бала болған режиссер бізге жеке тұлғаның адами болмысын жойып, еркін ойлау қабілетін шектейтінін тоталитарлық жүйенің өзінде адамдық қасиеттің ұшқынын сөндірмеген тұлғалардың болғанын, олар қолындағы «кішкене» ғана билікті пайдаланып, әділдіктің туын жықпағанын айтқысы келгендей көрінді.
Кеңестік жүйе еркін ойлы азаматтарға түрлі қысым жасап, оларды рухани мүгедек жасауға тырысты. Мәселен, эмиграцияға кеткен суретші Шемякиннің Париж зообағында кеңестік туристерді көргенін, бір-бірінен қалмай топтасып жүрген оларды үстіне киген нашар киімі мен жан-жағына сақтана қарайтын үрейлі жүздерінен танығанын айтады. «Маған олар жындыхананың емделушілері секілді көрінді. Мен ол «ауруханаға» қайта оралғым келмейді», деп түйіндейді ойын. Сол айтпақшы, біз сөз еткен «Басқалардың өмірі» атты фильмді көрсеңіз, сіздің де социалистік қоғамнан безеріңізге сөз беремін!
