Коллажды жасаған – Амангелді Қияс, «EQ»
Нағыз тарих – адамның қаңқа сүйектерінде. Қазіргі біз малданып жүрген архивтік деректер мұның қасында түкке тұрмайды. Өйткені олардың бәрі субъективтік жолмен жазылған. Адамның нәсіл-тегіндегі генетикалық деректер әлемнің ешқандай архив қорында жоқ. Өйткені ол адамның өзінде ғана сақталды. Өлген соң сүйегінде, тірісінде бір тал шашында, бір тамшы қанында сақталады. Ата-бабаларымыздың кесене-зиратты құрметтеу себебінің сыры да содан деп білеміз.
Алдыңғы қатарлы ғалымдар қоғамдық құбылыстарды зерттеуде антропологиялық методологияны бұрыннан бері қолданады. Осы әдіснама бойынша зерттеу нысанасы – адам, оның тағдыры, өмірі, табиғи ажырамас құқықтары. Бұл әдіс индивидтің (тұлғаның) үлесіне түскен барлық қасіретті, оның ішінде адам мен азаматқа қатысты саяси қуғын-сүргінді объективті түрде анықтауға мүмкіндік береді.
2020 жылы 24 қарашада Президент Жарлығымен саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау жөніндегі Мемлекеттік комиссия құрылып, тарихи әділеттілікті қалпына келтіру, яғни қуғын-сүргін құрбандары мен зардап шеккендерді құқықтық, саяси, моральдық, т.б. тұрғыдан толық ақтау міндетін алға қойып, қыруар жұмыстарды атқарды. Осы комиссия елімізде бірінші рет фундаменталдық, антропологиялық әдіснамамен зерттеуді бастады. Большевиктік-коммунистік биліктің әрбір қазаққа (Қазақстан азаматына) қандай трагедия әкелгенін, табиғи ұлттық құқықтарын талай бұзғанын, ұзақ уақыт бойы қандай саяси қуғын-сүргінге ұшыратқанын кешенді зерттеуді мақсат етіп елеулі нәтижеге жетті.
2021 жылы 31 мамырда Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күніне байланысты Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Комиссия солақай саясаттан жапа шеккен қазақстандықтарға қатысты тарихи әділдікті қалпына келтіруге тиіс. Бұл – мемлекеттің ғана міндеті емес, бүкіл қоғамның парызы. Тарихтан тағылым алып, мұндай тауқымет ешқашан қайталанбауы үшін бәрін жасаймыз», деп өнегелі жолды айқындап берді.
2020–2023 жылдары Мемлекеттік комиссияның төрағасы болып Қырымбек Көшербаев пен Ерлан Қариннің басшылығымен көп деңгейлі, ауқымды жұмыс атқарылды.
Осы комиссия, ең алдымен, саяси қуғын-сүргінге қатысты архив деректерге білікті зерттеушілердің қолын жеткізіп, тың деректерді ғылыми зерттеу нысанасына айналдыра білгені бізді қуантады.
Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау мақсатында құрылған Мемлекеттік комиссия материалдары 72 томдық жинақ болып шықты. Мемлекет комиссия 300 мыңнан аса құрбанның және зардап шеккеннің ақталуына негіз жасады. «Egemen Qazaqstan», «Казахстанская правда» және басқа басылымдар, әлеуметтік желілер Мемлекеттік комиссияда белсенді жұмыс істеген ғалымдар, кеңес заманында объективті зерттелмеген, бұрмаланған уақиғаларды, «тұжырымдарды» жаңа әдіснамамен, ғылыми халықаралық стандартпен зерделенгенін жазды. Дегенмен әлі де зерттелетін мәселе көп.
Жұртшылық пен ғалымдардың мүддесі мен ниетінің арқасында ел Үкіметі мемлекеттік комиссияның қорытындыларын, құрбандар мен коммунистік режімнің саясаты мен эксперименттерінен зардап шеккендердің жаңа санаттарын/кіші санаттарын одан әрі іргелі ғылыми зерттеу үшін 3 жылға жобалық нысаналы қаржы бөлді. Бұл – өте маңызды. Бірақ дәл қазір ғалымдар, жоғары оқу орындары, ғылыми мекемелер осы зерттеуге қаншалықты дайын? Рас, қуғын-сүргін құрбандары мен зардап шеккендерді толық ақтау жөніндегі мемлекеттік комиссияның жан-жақты жұмысын қамтамасыз ету үшін құрылған Жобалық кеңсенің заманауи әдістемелері, үлкен деректі және ғылыми әлеуеті бар.
Заңгер-ғалым Сабыр Қасымов жетекшілік ететін Жобалық кеңсе алғаш рет халыққа қарсы «Қазақстандағы Кіші қазан» бағдарламасының қабылдану мақсатын, себептерін, күшпен іске асырудың салдарын іргелі, кешенді зерттеуді жоспарлап отыр. Ғалымдар осы бағдарлама аясында аса елеулі мақсатқа жету үшін түрлі саяси науқандарды анықтап, зерттеп келеді. Олардың бірі – сан мың, миллиондаған отандасымыздың тағдырына әсер еткен орасан зор мемлекеттік науқан. Он мыңдаған, жүз мыңдаған адамның қиылған өмірі. Ал зардап шегіп, қорлық көрген, жазықсыз түрмеге қамалып, азап шеккендердің, елден кетуге мәжбүр болғандардың саны қаншама!
Біз зардап шеккендер мен құрбандардың, аштықтан қырылғандардың санын мүмкіндігінше толық анықтауға тиіспіз. Әр науқанды жеке ғылыми зерттеу топтары зерттеуге тиіс. Мұны антропология ғылымы тұрғысынан да зерттеу аса маңызды. Бұл қазақ халқының биологиялық тарихы үшін қажет.
Біздіңше, адами құндылықты жоғары қоятын адал және жауапты ғалымдар, Жобалық кеңсе жұмысына аянбай көмектесуі керек. Бұл – ғылым болашағы. Большевиктер мен кеңестік партия жалғандығын, кезіндегі жасанды кедергілерді әшкерелемей, бізде қоғамдық ғылымды жаңарта алмаймыз, оны халықаралық деңгейге көтеруді кешеуілдетеміз.
Бірақ мемлекеттік комиссия Жобалық кеңсесінің күш-жігері осындай орасан зор жұмысты орындауға жете ме? Ғылым және білім басшылары осы проблеманы ойлай ма? Әлемде «қазақ трагедиясының» себептері мен мән-жайын ұмыту үшін бұрынғы коммунистік билік қасақана жапқан архивті толық зерттей аламыз ба? Осы іргелі жұмысқа мүдделі ғалымдардың еркін ғылыммен айналысуын қалай ынталандырамыз? Ұлттық трагедиямызды іргелі зерттейтін арнайы ғылыми зерттеу орталығын немесе институтын ашу жоспары орындала ма?
Ф.Голощекин тұсындағы (1925–1933 жылдар) большевиктердің өзі «Қазақстандағы Кіші Қазан» деп атаған сұмдық алапат қасірет толық, жүйелі зерттелуі керек. Бұл – әр қазақ әулетінің басынан өткен трагедия. Оны түгендемесек, ұлттық санамыз өспейді. «Өлі риза болмай, тірі байымайды» деген қазақ дүниетанымы осы ақиқатты меңзейді.
Менің анам 1933 жылы ашаршылықтан өлді. Үш жастан енді асқан баламын, өлген шешемнің кеудесін еміп жатқан жерімнен туыстарым құтқарып алып қалған ғой. Әкем тамақ іздеп Ресейге кеткен, ол қайта оралғанша шешем мына азапты жалғаннан солай озған. Өмірде партияда болмаған адаммын. Партияға қалай кіремін? Менің көбі бүгінде бақилық болып кеткен достарым: «Ореке, сен енді профессор болдың, докторсың, ғалымсың, партияға кірмейсің бе?», деп сұрайтын. Мен олардан: «Сенің шешең бар ма?» деймін. Олар: «Бар» дейді. «Ендеше, сен шешеңді аштан өлтір, сосын партияға кір, – деймін оларға. – Туған анамды, халқымның 3 млн-нан астамын қасақана аштықпен қырып тастаған жүйеге қалай қызмет етемін?» деймін.
Аталарым орташа ауқатты адамдар екен. Қорған мен Түмен, Челябі мен Троицкі салынбай тұрғанда сол жерлер жаз жайлауы, қыс қыстауы болыпты. Тобылдың шебі тартылған кезде Ресей үкіметі біздің жерді басып алып, аталарымды өз жеріне жолатпаған.
Өзімнің қазақ екенімді бес жасымда білдім. Ресейдің ішкері өлкесінен келгендер қазақтарды «қырғыз» деп айтатын. Лениннің өзі автономия беріп тұрып, ел атауын «Қырғыз АССР» деп бекітті. Біздің ұлтты қорлағаны сондай, «қазақ» деуге қимады. Ауылымыз – Тобылдың жағасында, өзеннен небәрі 200–300 метрдей жер. Бала кезімізде суда жақсы жүздік. Ені 15–20 метр болатын өзенді кесіп өтуге әбден машықтандық. Жүзіп шығып, арғы беттегі құмда жатып күнге қыздырынып алатын едік.
Бір күні 5–6 бала Тобылдың Ресей жағында құмда ойнап отыр едік, тоғайдың арасынан шыға келген екі жуанжұдырық бізді ұстап алып «ой, киргизёнки» деп, өзеннің иіріміне қарай лақтырып жіберді. Бұл тұс үлкен қайықтың өзін айналдыра алатын ұлы иірім еді. Ауылдың үлкендері айтып та, көрсетіп те үйреткен, ондай иірімге түскен сәтте су бетіне қайта шығуға ұмтылмау қажет. Қалқып иірім бетіне шығу – өміріңді тәуекел етумен бірдей. Ондайда судың түбіне дейін сүңгіп, содан басқа бағытқа ұмтылып барып шықпаса бәрі бекер. Біз сөйттік те, иірімнен аман қалдық. 5 жастағы баламын, бір ажалдан қалғанымды және ұлтымды «қырғыз» деп бұрмалап айтатынын сонда естідім. Алайда ата-анам құлағыма құйған ұлтым қазақ екенін ішкі жан дүниемде, санамда сәби күнімнен жатталып еді.
Қорлықты соғыс кезінде көрдік. Қарнымыз аш, киіміміз тозған, 12–13 жастағы бізді аямастан қара жұмысқа жекті. Өзеннің арғы бетінде деревня диірменіне астықты тасып апарып тартқызатынбыз. Ол кезде арбаға отырғызбайтын, арба соңында жаяу келе жатып та ұйықтайтынбыз. Кейін әдеттеніп алдық. 16–17 сағат жұмыс істегенде діңкеміз құрып, әл-дәрменіміз қалмайтын. Сондай уақытты бастан кештік қой...
Соғыстан кейін 1947 жылы жеті жылдық мектепті бітіріп, Мендіқарадағы педучилищеге қабылдандым. Оны 1950 жылы аяқтап, Алматыдағы университеттің тарих факультетіне түстім. Оны 1955 жылы бітірдім. Бір жыл мұғалім болдым. 1956 жылы Ғылым академиясының Тарих, археология және этнография институтына кіші ғылыми қызметкер болып кіріп, антропология бағытына дайындалдым. 1958 жылы институт атынан антропология бойынша үш ай тағылымдамадан өттім. Сол жылы күз айында Кеңес одағы академиясының этнография институтындағы физикалық антропология мамандығынан аспирантураға бір орын беріліп, оған жақсы бағамен емтихан тапсырдым. Бірақ Мәскеудегі институт басшылығы маған: «Қазақстанда диссертацияңа қажетті байырғы қазақ сүйектері жоқ», деп. Бұл жайға Алматыдағы институт қарсы болды. Сол кезде Мәскеуде Республикалық Ғылым академиясы президенттерінің жиналысы өтіп, академик Қ.Сәтбаев соған келген екен. Енді Мәскеу қонақүйінде Қазақ ғылым академиясының президентіне өтініш айтуыма тура келді. Қанекең қабылдады. Барлық мән-жайды айттым. Содан кейін ол: «Сен экспедицияға дайындала бер. 3–4 күнде береміз», деп Президенттен хабар келді. Ол маған 12 мың рублді 3 айға бөлген. Ол кезде бұл ақша 4 «москвичтің» құны еді. Сөйтіп, Қ.Сәтбаевтың арқасында Қазақстанда алғаш рет антропология ғылымына жол ашылып, қазақ халқының 5 мың жылдық биологиялық тарихына жазылуына жол ашылды...
Мен қазақ сүйектерін 1933 жылы аштан өлгендердің иесіз қойған молаларынан бастадым. 1958 жылы өткеннің сүйегін жинауға Семей облысының Шұбартау ауданынан кірістім. Өйткені бұл өлкеде аштық жылдары иесіз көмілген адам көп екен. Келесі кезекте атақты Қоянды жәрмеңкесі өткен Қарасор көлін айналдыра сүйек жинадық. Бұлар да аштан өлгендер екен. Осылай 300 адамның сүйегі жиналды.
«Қазақстандағы Кіші қазан» қасіреті құрбандарының санын дәл анықтау маңызды. Біз әлі күнге дейін 1930–1933 жылдары аштық құрбандарының санын әрқилы жазып жүрміз. Бұл – ғылым үшін ұят жағдай.
Жалпы, тарих ғылымы математика сияқты нақтылықты сүйеді. Әншейін долбар, болжам деген дүние оған жат. Сондықтан да «Қазақстандағы Кіші қазан» трагедиясы жүйелі, іргелі зерттелуге тиіс.
Коммунистік тоталитарлық режім кезінде бұндай қасірет одақтас республикалар ішінде тек Украинада болды. Ал әлем деңгейінде мұндай оқиғалар кездесті. Өскен-өнген елдер сондай трагедияны жан-жақты зеттеп, қорытынды шығарды. Бұл бүгінгілердің шамына тимеуі керек. Тарих алдында әр буын өзіне жауап береді.
Аштан өлгендердің көмілген жерлеріне белгі қою қажет. Тарихымыздағы әрбір трагедияны еске алатын ескерткіш керек. Бұл келер ұрпақты ойлануға, толғануға тәрбиелейді. Ең болмаса, жүрген жерлерінің тарихын біліп жүреді, есінде қалады.
Коммунистік билік адамды ғана емес, ғылымды да қудалады. Антропология ғылымының бағы жанбады. Маған ең көп көмек көрсетіп, ғылыми кеңес берген ресейлік антрополог ғалымдар – Георгий Дебец, Яков Рогинский, Виктор Бунак. Жарықтықтар өмір бойы қуғын-сүргіннен көз ашпады, түрменің де дәмін татты.
Тоталитарлық жүйенің зардаптарын зерттеуге тарихшылармен қатар ғылыми социолог, мәдениеттанушы, психолог, антрополог, философ, заңгер ғалымдар да белсенді қатысуға тиіс. Өкінішке қарай, еліміздің жоғары оқу орындарында антропологияға қатысты дәріс оқытылмайды. Ғылым үшін бұл – үлкен кемістік. Сан рет айтылып, сан рет жазылса да жауаптылар бұған құлықсыздық танытып отыр.
1920–1950 жылдары қасірет, соның ішінде «Қазақстандағы Кіші қазан» зұлматын толыққанды, жүйелі зерттелгенде ғана тарихи сана тазарып, ұлттық сана өседі. Сол арқылы біз өткеннен сабақ алып, демократиялық қоғамды дамытамыз. Бұл – халықтың құқы мен мүддесін білдіретін және орындайтын мемлекеттің басты шарты. Мұны жүзеге асыруға әділетті Қазақстанда мүмкіндік толығымен бар деп сенемін.
Оразақ СМАҒҰЛОВ,
антрополог, ҰҒА академигі
