Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры, ҰҒА академигі Зиябек Қабылдиновті – әділеттілік кезеңінде тарих ғылымын мемлекеттік деңгейде нәтижелі ұйымдастыруға атсалысып келе жатқан жетекші ғалым, заманауи менеджер деуге негіз бар.
Зиябек Ермұханұлы Омбы топырағында туып, көрші елде білім алып, үнемі қазақ ұлты тарихын тереңнен танып-білуге ұмтылды. Шетте жүрген қазақтардың тарихи санасын қалыптастыру мақсатында ғылыми зерттеу, насихаттау жұмыстарымен табанды айналысты. Мұны «ХVIII–ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Тобыл және Том губернияларының қазақтары», «ХVIII ғасырдың екінші жартысы – ХХ ғасырдың басындағы Ресей ішкі губернияларының қазақтары (тарихи-демографиялық аспектілері)», «ХVIII–ХХ ғасырдың басындағы Ресей қазақтары», «Сұлтанмәмет сұлтан: мемлекет қайраткері, дипломат және батыр», «Ақмола облысы Омбы уезінің қазақтары», «Қазақстандағы діндер: тарих және қазіргі заман», «Астана тарихы», «Қазақстан халқы: тарих және қазіргі заман», «Олар ғасырлар бойы қазақ жерін дәріптеген», т.б. еңбектерінен айқын көреміз. Бұл зерттеулер нақты деректер, мәліметтер, шынайы айғақтар негізінде жазылған. Тарихты тамыршыдай тану, даналықтың ұлы кітабы Ұлы даланың тарихы мен мәдениетін баяндау тарихшыдан біліктілікті, салиқалылықты, сарабдалдықты талап ететіні анық. Сондықтан да ғалым Зиябек Ермұханұлы маңызды деректік ақпараттарды шеберлікпен алып қана қоймай, оларды тарихи үдерістерді түсіндіруде орынды және шебер қолдана білетінін, тарихтың философиясын жете меңгергендігін, шынайылықпен бажайлап пайымдайтынын, тереңнен ой тербейтінін аңғарамыз.
Ғалымды қоғамдық қызметі мен адамшылық қасиеттері толықтыра түседі. Бәрінің қалыптасу негізі бар. 90-жылдардан бастап халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының Омбы бөлімшесінде, «Омбы үні» газеті редакциясында, Керекудегі Ш. Айманов атындағы кинотеатрда, өңірлік «Дауа» газетінде, Ішкі істер министрлігі Павлодар заң колледжінде, С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті ежелгі және орта ғасырлар тарихы кафедрасында қызмет істеуі бір белес болса, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде тарих кафедрасының меңгерушісі, деканы, ректор кеңесшісі, тәрбие ісі жөніндегі проректор, кітапхана басшысы, «Еуразия» ҒЗИ директоры, т.б. жұмысы – ғылым саласындағы жауапты асуы сынды. Ал әрқашан Ғылым академиясының жанында болған Тарих және этнология институтында бас директор ретінде 8 жыл қызмет атқарып келе жатқаны – Зиябек Ермұханұлы іргелі ғылыми жұмысының елеулі нәтижесі. Кейінгі жылдары институтқа мемлекет басшылығы жүктеген көптомдық «Қазақстан тарихы: ежелгі дәуірден бүгінге дейін» академиялық басылымын әзірлеудің өзі не тұрады? Мемлекеттік кеңесші Е.Қарин жетекшілік ететін осы орасан зор ғылыми жұмысқа 300-ден астам отандық, шетелдік ғалым тартылып, қазір мәреге жетіп те қалды.
2022–2023 жылдары институт «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын толық ақтау (1920–1950 жылдар) мемлекеттік комиссиясы материалдарының» 52 томын жариялады. Сонымен бірге осы мекеме 2025–2027 жылдарға мемлекеттік нысаналы қаржыландыру арқылы Қазақстандағы саяси қуғын-сүргін құрбандарының негізгі және ішкі категорияларын, оларды толық ақтау үдерістерін іргелі зерттеу, 1931–1933 жылдардағы ашаршылықтың куәгерлері мен олардың ұрпақтары естеліктерінің топтамасын дайындау, ұлт тарихының аймақтық аспектілерін пәнаралық зерттеу, т.б. ірі бағдарламалық жобаларды жүзеге асырғалы отыр. 2019–2020 жылдары институт ұжымы үштомдық «Қазақстан тарихы» энциклопедиясын дайындап, барлық аймаққа таратты. Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогика университетінің және Президент мұрағатының ғалымдарымен бірлесе отырып, 1920–1930 жылдары елде қуғын-сүргінге ұшыраған 1500 қазақ байының өмірі мен қызметі туралы «Қазақстанның қуғын-сүргінге ұшыраған байлары» атты энциклопедияны жарыққа шығарды. Ж.Шаяхметов, Д.Қонаев, А.Нүсіпбеков туралы құжаттар жинағы мен зерттеулерді ғылыми қауым жақсы қабылдады.
Институт ғалымдары Зиябек Қабылдиновтың қолдауымен алыс шетелдерге ғылыми экспедицияға шыға бастады. 2023–2024 жылдары Солтүстік Ауғанстанға экспедиция жасалды. 2024 жылы ғалымдар Тайвань Ғылым академиясына барып, ғылым саласында ынтымақтастық орнатып қайтты. 2022 жылы көрші елдерде қазақ хандарының (Тахир, Есім, Күшлік) киелі орындары жан-жақты зерттелінді. Қазақстан және іргелес елдердің көне, ортағасырлық тарихы бөлімі ғалымдары «Шығыс Түркістандағы дүрбелеңмен өткен қырық жыл (1912–1952)» атты ұжымдық монография жариялады. Ұлыбританияның Кембридж университетінде Шоқан Уәлиханов мұрасын ағылшын тілінде жариялады.
Зиябек Ермұханұлы тарих ғылымындағы сабақтастыққа да мән береді. Кейінгі жылдары Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогика университетінен, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінен, Ресей Ғылым академиясы Сібір филиалы Тарих институтынан жас зерттеушілер докторантураға қабылданды. Өңірлер тарихын жан-жақты зерттеу үшін облыстарда институт филиалдарын ашып, оған ғылыми мамандарды іріктеу жұмысы қолға алынды. Солтүстік Қазақстанда, Астанада, Көкшетауда, Петропавлда, Шымкентте, көрші қырғыз елі астанасы Бішкекте филиалдар ашылып, жүйелі жұмыс басталды.
Институт директоры жас ғалымдарды ғылымға тарту мен тұрақтандыру үшін әлеуметтік жағдайын шешу жүйелі қолға алынды. Жас ғалымдар Түркия, Қырғызстан, Беларусь, Өзбекстан және басқа елдердегі жазғы мектептерге қатысып, ел деңгейін көрсетіп жүр. Алматыдағы Иран мәдени орталығында тілдік курстан өтіп, Шығыс құжаттарын оқуға талаптанып жүргендер де бар. Институттың 29 жас ғалымы тұрғын үй бағдарламасымен пәтер алды. 2018–2024 жылдары институттың 39 дарынды жас ғалымы арнайы стипендия алды. «Қамқоршылық кеңес» ғалымдар кітаптарын шығаруға, талантты жас мамандарды ынталандыруға көмектесіп келеді.
Зиябек Ермұханұлы 2020 жылы Ұлттық ғылым академиясына корреспондент-мүше болып сайланса, 2024 жылы толық мүшелікке (академик) қабылданды. Бұл тарихшы ғалымның еселі еңбегін айғақтайды. Ол 2007 жылы «ЖОО үздік оқытушысы», 2022 жылы «Үздік ғылыми қызметкер» атағын да алды. Оның омырауындағы «Құрмет» ордені мен «Ыбырай Алтынсарин» сыйлығы көп жылғы игі жұмысының еленгенін көрсетеді.
Ел тарихына айрықша қызмет – адалдықтан, маңдай терден, қоғамға жауапкершіліктен, кәсіби біліктіліктен құралады. Біз осы қасиетті Зиябек Ермұханұлы бойынан әр кез байқаймыз. Оның адамшылық, көпшілдік, батылдық болмысы әріптестерін, әсіресе жас буынды өзіне тартып тұрады. Спорт шебері ретіндегі саламаттылық ұстанымы азаматтың қадірін арттырады.
Ата тарихымыз – ұлттық мәдени-этнографиялық, саяси-әлеуметтік, философия-психологиялық құндылықтар мен мыңжылдық үздік тәжірибелердің шарайнасы, елшілдік, мемлекетшілдік, жасампаздық іс-әрекеттердің өнегесі. Әділетті қоғамның гуманистік ұстанымдарын одан әрі өркендету жолында бабалар аманаты мен қағидаттарының мән-мағынасы айрықша маңызды. Бұл ретте академик Зиябек Қабылдиновтің болмыс-бітімінде дана Абай айтқан «ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» орайлы тоғысқан.
Ғалым, іскер-ұйымдастырушы, қоғам қайраткері Зиябек Ермұханұлының ұлт тарихының күрделі де сан қырлы мәселесін зерделеудегі ұстанымы, қағидаты, бастамашылдығы оның заманауи менеджерлік қызметін, ел тарихын жаңашылдықпен қараудағы біліктілігін, қоғамның интеллектуалдық-шығармашылық мәдениетін дамытудағы белсенділігін аңғартады.
Тарих ғылымы үшін сабақтастық, дәстүр өнегесі аса маңызды. Сондықтан да шығар, тарих ғылымдарының докторы, профессор З.Е.Қабылдинов Тарих және этнология институтына директор болып тағайындалған сәтінен осы салаға еңбек сіңірген біртуар, айтулы ғалымдардың атындағы кабинеттер ашып, жастарды да, аға және орта буынды да ынталандыра білді.
Осынау мерейлі белес сәтінде ғалымның алдағы іс-жоспарының оңынан жүзеге асуын, тарих ғылымы бас институтының өркендеп-өрістеуін тілейміз.
Сатай СЫЗДЫҚОВ,
тарих ғылымдарының докторы, профессор
